Нэг нэрээ хоёр хочтой болгож, намтартаа “өгзөг” гэх тодотголтой үлдэж буй Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга Д.Одбаярын “өгзөг”-тэй холбогдсон секс дуулиан, энэ сарын  22 хүртэл үргэлжлэх нь.

Түүнийг ирсэн даруйдаа ажлаа өгч, олны хэл амнаас холхон байх сонголтыг хийх болов уу гэсэн үгүй бололтой, өгсөн өргөдөлдөө зөвхөн Цэцийн даргаас чөлөөлж өгөхийг хүчээ.

Зүй нь, түүний асуудал бол Үндсэн хуулийн Цэцийн даргаас чөлөөлөгдөөд өнгөрөх төдийхөн биш. Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнээр ч ажиллах ёс зүйн эрх түүнд байхгүй гэсэн үг.

Баасан гаригт ажилдаа ирсэн тэрбээр Цэцийн гишүүдийн зохион байгуулсан хурлыг хаяж гарахдаа “Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдтай уулзана” гэсэн ч хүсэлтийг Х.Баттулга, Г.Занданшатар, У.Хүрэлсүх гурав хүлээж аваагүй гэнэ. Тиймээс Цэцийн даргын суудлаасаа огцрох өргөдлөө бичсэн ч, Цэцийн гишүүнээр үлдэх арга заль эрэлхийлж буй нь түүний үг, үйлдлээс тод томруун харагдаж байна. Баасан гаригт албан тушаалаа өгнө гэсэн түүний мессежийн ард албан тушаал наймаалцах санаархал нуугдаж буй нь тэнэг хүн ч олж харахаар илэрхий байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Цэцийн дараагийн даргатай албан тушаал наймаалцах ашиг сонирхол  энд явагдаж байна.

Баасан гаригт түүнийг албан тушаалаас нь огцруулах асуудлыг Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүд хэлэлцэх бөгөөд харин гишүүний эрхээс нь чөлөөлөхийг УИХ-аар хэлэлцэж шийднэ.

Товчхондоо, гадаадад ажлаар явж байхдаа секс скандалын хэрэгт нэр холбогдсон Үндсэн хуулийн Цэцийн даргын асуудал бол иргэн Д.Одбаярын өдүүлсэн хэрэг явдал биш.

Энгийн иргэн Д.Одбаяр болон Цэцийн дарга Д.Одбаярын хоорондох асуудал алд дэлэм зөрүүтэй. Монгол Улсын дөрөв дэх том даргын хувьд түүний үйлдэл Үндсэн хуулийн Цэцийн нэрийг төдийгүй Монгол Улсын нэр хүндийн асуудал болсон. Товчхондоо, Д.Одбаяр  бусдад бэлгийн дарамт учруулсан гэх хэрэгтээ Өмнөд Солонгосын хуулиар ял шийтгэл хүлээж, долоон сая воннын торгууль төлсөн.

Тэгэхээр тэр ял шийтгэлтэй хүн гэсэн үг. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулийн дөрөвдүгээр зүйлд “Цэцийн гишүүн хууль зүй, улс төрийн өндөр мэргэшилтэй, эрүүгийн ял шийтгэлгүй, Монгол Улсын дөчин нас хүрсэн иргэн байх ба Цэцийн гишүүд эрх тэгш байна” гэж заажээ.

Энэ заалтаар бол Д.Одбаяр Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнээр ч үлдэх боломж байхгүй юм.

Хэрэвзээ, Д.Одбаяр даргын суудлаа өгөөд Цэцийн нөмрөгтэйгөө үлдвэл Монгол Улс шившиг болно. Монголын Үндсэн хуулийн дээр “өгзөг” бий л гэж харагдана.

-Та ардчиллын үйл явцтай анх хэдийд учрав. Эндээс хоёулаа ярилцлагаа эхлэх үү?

-Яг тэр нэр томьёо гэх юм бол ЕБС-ийн ахлах анги, их сургуулийн оюутан байх үеэсээ үзэж, сонсч онолын хувьд зохих хэмжээнд гадарлаж байсан. Гэхдээ М.С.Горбачёвын “перестройка, гласность” гарч иртэл хийсвэр нэр төдий л ойлголт явсан байх. Яг 1990 он хүртэл ардчиллын агуулга мөн чанарыг ойлгож мэдэж байсан хүн ховор л байсан байх, ямар сайндаа 90 оны сонгуулийн дараа эрх баригч намын нэг эрхэм гишүүн “Ардчилал, зах зээл” гэсэн хоёр үгээр л яваад байгаа шүү энэ чинь чухам юу гэдгийг хэлээд өгөөч гэж үнэнээ хэлж байсан. Одоо бол инээдтэй санагдах байх үнэндээ 1990 онд ер нь тэгж эхэлсэн. Мань мэтийн нэг хэсэг нь осолгүй нэг хоёр үгтэй болчихсон цаг. Эрх чөлөө, хэвлэн нийтлэх, эвлэлдэн нэгдэх, плюрализм, шашин шүтэх, брокер, диллер, банкны тогтолцоо, мөнгө болон сангийн бодлого, эрэлт, нийлүүлэлт, компани, корпорац гэсэн үгүүдтэй байсан, нуух юу байна. Үнэндээ чухам юу байдаг, цаана нь жинхэнэ агуулга нь юу юм гэдгийг ер нь мэдэж байсан хүмүүс их ховор, хаалттай нийгмээс дөнгөж салах гэж оролдож байсан, төрөлтийн хүндрэл зовлонг амсч байсан үе шүү дээ. Бүгдээрээ л тийм ойлголтын хэмжээнд байсан, үнэн шүү.

-30 жилийн өндөрлөгөөс эргэж харахад танд юу бодогдож байна. Бид энэ хугацаанд сайн муу бүгдийг үзлээ?

-Энэ 30 жилийн хугацаанд бид нүүр бардам байж болно. Яагаад гэхээр шинэ нийгэм, шинэ тогтолцооны зайлшгүй бүх эд ангиудын хэрэгслүүдийг бий болгочихсон. Одоо бүгд байгаа. Улс төр, нийгэм, эдийн засаг, гадаад харилцаа, батлан хамгаалах салбар гээд бүх тогтолцоо нь байна. Хамгийн том зорилт юу гэхээр зүгшрүүлэх, төгөлдөржүүлэх асуудал. Энэ бидний хийсэн бөгөөд, цаашдаа гарцаагүй анхаарах ёстой асуудал. Гэхдээ үүгээр хязгаарлаж болохгүй болчхоод байгаа юм. Өнөөдөр XXI зууныг тодорхойлж байгаа зүйл бол шинжлэх ухаан, техник, технологийн ойлголт, мэдээлэл. Том дата, аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал, хиймэл оюун ухаан, крепто, мөнгөн тэмдэгт гээд цоо шинэ ертөнц бий болох гэж байгаа шүү дээ. Монгол байтугай Америк, Япон, Англи, Орос, Хятад ойлгохгүй цоо шинэ ертөнц бий болж байна. Энэ том ертөнц рүү бид хүссэн хүсээгүй орно. Бид хүн төрөлхтнөөс энэ утгаараа бол хоцроогүй. Яг нэг гараан дээр ирчхээд байна. Энд хэн түрүүлж хөлөө олж, байр сууриа эзэлж чадаж байгаа нь цаашаа өсч дэвжиж явна. Тэгэхээр XXI зууны шаардлага хангасан улс төр, эдийн засгийн тогтолцоогоо бий болгох асуудлыг маш яаралтай хөндөж үүн дээрээ оюун санаагаа нэгтгэж, зүтгэх юм бол бид хөгжинө. Үүнээс хоцорчих юм бол бид ёстой нөгөө хавсарга болж үлдэнэ шүү дээ.

-Ер нь яг ардчилал жинхэнэ утгаараа хөгжиж чадаж байна уу?

-Үгүй, үгүй. Ардчиллын албан ёсны формаль элементүүд бий болсон. Гэхдээ нөгөө агуулга талаасаа бол дутуу зүйл байгаа. Тийм учраас тэр дүр эсгэсэн ардчилал гээд янз янзын нэр томьёонууд яваад байгаа биз дээ. Тэр бол үнэн. Гэхдээ нөгөө талаасаа үгүйсгэж болохгүй зүйл. Яагаад гэвэл зайлшгүй ингэж явах нэг тийм үе шат л байдаг юм шиг байгаа юм. Тэр муу муухай гээд байгаа, болохгүй, бүтэхгүй байгаа үе нь богинохон байгаасай л гэж боддог.

-Ардчилал танд юу өгсөн бэ?

-Би ардчиллыг надад юм өгөх ёстой гэж боддоггүй. Ардчилал хүний оюун санааг эвдэж их өөрчлөлтийг авчирснаараа хамгийн том хувьсгалыг хийж чадсан. Энэ утгаар нь аваад үзвэл надад аливаа зүйлийг хийх эрх чөлөөг чөлөөтэй олгосон гэж хэлж болно. Харин үүнийг надад өгсөн нь юутай ч зүйрлэшгүй зүйл юм. Түүнээс ямар нэг албан тушаал авах ёстой гэж сэтгэдэг, боддог хүмүүс байгаа байх. Би ийм зүйлийг боддоггүй. Ардчиллыг үнэт зүйл, философи, шинжлэх ухаан, төрийн тогтолцооных нь хэмжээнд л хардаг. Тэр өнцөг нь надад сонирхолтой байдаг.

-Ардчиллын гол ололт, амжилт, үнэ цэнийг та тодруулаач?

-Би өмнө хэлсэн. Хүн өөрийгөө хүн гэж мэдрэх нэг сайхан. Өөрийнхөө үнэ цэнийг мэдрэх бүүр гоё. Социализмын үеийн нэг үндсэн шинж чанар нь тотальный дефицит буюу хомсдол.

Тэр хомсдол гэдэг зүйл чинь хүнийг хүн биш болгодог байсан. Тухайлбал худалч, хулгайч, бялдууч, долгинуур гээд янз бүрээр нь эвдэж байсан.

Хүн өөрийнхөө үнэ цэнийг мэдрэх нь бүү хэл, эрх чөлөөт хүн гэдгээ мэдрэхээ больчихсон байсан үе шүү дээ. Хомсдолын эдийн засгийн утга нь хүнийг тийм болгодог. Би заримдаа боддог юм. Өнөөгийн хүмүүсийн дунд байгаа адгийн зан чанар, шунал гэх мэт сүүлийн 30 жилийн үр дүн үү эсвэл, социализмын хомсдолын үр дагавар яваад байна уу гэж. “Үхэгсэд амьдаа барьж иднэ” гэсэн сүрхий үг Марксын “Капиталд” байдаг. Ямар ч болсон философи социологи, улс төр судлал чиглэлийн хүмүүс энэ сэдвийг гүнзгийрүүлэн судлаасай. Эргээд асуудалдаа орвол “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” гэж монгол ардын зүйр үг байдаг. Ардчилал үүнийг л хэрэгжүүлэх бололцоог өгсөн юм. Энэ бол хамгийн том ололт байх. Түүнээс энэ байшин, барилга барина гэдэг зүйл өөр хэрэг. Байшин барилга барьж, машин тэрэг хийж ч болох байх. Тэгэхдээ хүний тархи, зүрх, сэтгэлд байгаа зүйлийг, шинэ өнгө аястай болгоно гэдэг хамгийн том өөрчлөлт шүү дээ.

-Ардчиллыг ганц өгүүлбэрээр дүгнэж хэлбэл?

-Үгүй ээ одоо би яаж ардчиллыг томьёолох юм бэ. Түүнийг чинь, аль хэдийн мундаг хүмүүс томьёолчихсон байгаа. (инээв) Ардчилал бол төгс зүйл биш, гэхдээ хүн төрөлхтөн үүнээс дээр юм бодож олоогүй байна гэж хэлсэн байдаг. Монголын хувьд ардчилал

Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн бүтэн байдлын баталгаа гэж ойлгодог юм. Эдийн засгийн харилцаа нь хувийн өмч дээр тулгуурладаг, зах зээлийн зарчмаар явж байгаа учраас Англи, Америк энэ дэлхийн том гүрнүүд Монголыг хүлээн зөвшөөрөөд дэмжээд байгаа юм шүү дээ. Тэгэхээр Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Аюулгүй байдлын баталгаа нь энэ ардчилал юм. Түүнээс нэг Дорж, Дондог очоод сонгуульд оролцоод, саналаа худалдаад яваад байхдаа биш. Үүний цаана Монгол Улс, Монгол Үндэстний эрх ашиг яригдаж байгаа учраас бид энэ ардчиллаас ухрах ёсгүй юм. Үүнийг Монголчууд байнга санаж явах ёстой.

-Нэг зүйл асуумаар байна болох уу. Та яагаад тийм хэцүү үед эрсдэл гарган Ерөнхий сайд болсон юм. 1999.07.30-2000.07.26 ны хооронд нэг жилийн хугацаанд та тус албыг хашсан хэцүү байв уу?

-1992-1995 он хүндхэн жилүүд байсан. 1990 оноос хойш 1996 он гэдэг чинь бүхэл бүтэн зургаан жил өнгөрчхөж байгаа байхгүй юу. Хүний ой их богинохон. Юмыг маш амархан мартдаг. Тэр зургаан жилийн хугацаанд нэг жаахан тийм бухимдал маягийн юм үүсч эхэлсэн. Нөгөө сайхан зүйл гээд байсан ардчилал чинь хаана байна, эдийн засаг тэгээд яаж өөрчлөгдөж байгаа юм гээд хүмүүс бухимдаад эхэлчихсэн байсан үе. Тэгээд ардчилал гэдэг чинь ер нь юу юм гээд эргэлзээ төрчихсөн байсан. Мэдээж тэр эргэлзээг нь өөгшүүлэх гэж түүн дээр нь тос асгасан улс төрийн хүчин, тодорхой зүйлүүд байж л байсан шүү дээ.

Амаргүй нөхцөлд Ардчилсан холбоо эвсэл 1996 онд засаг авсан. Зөв гольдиролд оруулах, зүгшрүүлэхийн тулд улс төр, нийгэм эдийн засгийн салбарт хатуу ширүүн шийдвэр гаргах ёстой байсан. Зургаан жил тэвчиж ирсэн ард түмний нуруун дээр дахиад илүү хүнд ачаа үүрүүлэх бодит шаардлага байсан. Ямар сайндаа л орон нутгийн сонгуулийн өмнө эрчим хүчний үнэ нэмж байх вэ дээ. Орон нутгийн сонгуульд ялагдах нь ойлгомжтой л байсан.

Орон нутгийн сонгуульд ялсан МАХН 2000 он хүртэл засгийн үйл ажиллагааг ил далд үгүйсгэж саботаж тасралтгүй хийж байсан. Өвгөд хөгшдийн тэтгэврийг олгохгүй хойшлуулах удаашруулах улмаар олны дургүйцэл эсэргүүцэл төрүүлэх гэж, өөрөөр хэлбэл МАХН-ынхаа төлөө, АН эсрэг улайран дайрахдаа, улс орон, ард олны ашиг сонирхлыг уландаа гишгэж байсан үе шүү дээ.

Энэ мэтчилэн олон хүчин зүйлээс хамааран иргэд, нийгэм тун чардайж байсан бөгөөд эвгүйхэн хөдөлбөл буцаад дарангуйлал сэргэх аюул анзаарагдаж байсан. Ийм нөхцөл байдлаас үүдээд би энэ ардчилал гэдэг зүйл чамд мэдрэгдэх учиртай юм байна гэдгийг ард түмэнд ойлгуулахыг хүссэн юм. Тийм байр сууринаас л асуудалд хандаж Ерөнхий сайдын албан тушаалыг хүлээж авсан. Яагаад гэвэл 1990 онд тэр гарч ирсэн ардчилал нийгэмд асар т

ом хүлээлт бий болгосон шүү дээ. Ард түмэн ардчилал гэдэг зүйл цоо шинээр гараад ирлээ. Төр засаг сайхан болоод явчих байх. Бүх зүйл нээлттэй, ил тод болох юм байна. Одоо бүх эрх, чөлөө маань хангагдаад явчих юм байна. Мөн энэ зах зээл гэдэг юм руу ороод ирэх юм бол амьдрал ахуй эрс дээшлэх юм байна гэж хүн бүрт асар их хүлээлт бий болсон цаг байсан.

-Социализм, коммунизм гэж 1990 онд тасалбар болсон. Капитализм нь хаачсан юм бэ?

-Капитализмаа байгуулаад л байгаа байх даа. Ер нь Монголд одоо өрнөж байгаа үйл явдлуудыг ойлгохын тулд, тэр социализмын түүх рүү нэлээн ухарч орох ёстой. Тэр бүх юм явсаар өнөөдөр тусгалаа олж байгаа гэж үзэж болох юм. Капиталист биш хөгжлийн замыг 1924 онд албан ёсоор зарласан шүү дээ. В.И.Ленин багшийн хэлсэн нэг үг байдаг. Ялсан пролетари нарын тусламжтайгаар буурай улс орнууд феодализмаас капитализмыг алгасаад шууд социализм байгуулж болно гэж. Тэр нэг өгүүлбэр л байхгүй юу. Онолын ямар нэгэн үндэслэл байхгүй зүгээр өөрийнх нь бүтээлүүд дотор байсан ганц өгүүлбэр. Ядаж тэр нь үзэл суртал, концепц болж хувираагүй. Ийм л зүйлээр манай, түүх явлаа шүү дээ.

-Тухайн үед СЭВ гэж байгууллагаас манай улсад нэлээн туслалцаа үзүүлдэг байсан тухай яриа байдаг. Энэ ямар учиртай байгууллага юм бол?

-1972 онд СЭВ гэж байгууллагын хурлаар зарим нэг, хоцрогдсон, улс орнуудын эдийн засгийг дэмжихийн тулд онцгой анхаарах тухай шийдвэр гаргасан юм. Энэ сонгогдсон улс дотор Монгол, Вьетнам, Куба гэсэн орнууд багтсан. Эдгээр улсуудад хөрөнгө оруулалт,техникийн туслалцаа үзүүлсэн. Энэ гурван улсад хайртайдаа биш 1960-аад онд колонийн систем задарч, тусгаар тогтносон улсууд бий болсон. Социализмын замаар явсан улс хөгжиж байгаа түүний тод жишээ нь Монгол, Вьетнам, Куба, тэднийг очиж хар гэхийн тулд тийм шийдвэр гаргасан байдаг. (инээв) Үүнтэй уялдуулаад хэлэхэд нэг инээдтэй онигоо байдаг. Гадны зочин онгоцны буудлаас явж байх замд нь үйлчилж буй албан тушаалтан нь социалист бүтээн байгуулалтаа танилцуулан, энэ үйлдвэрийг чехүүд барьсан, үүнийг югославууд, үүнийг германууд бас үүнийг зөвлөлтийн ах нар барьсан гэж. Тэгтэл өөдөөс нь та нар өөрсдөө юу бариад байгаа юм гэхэд бид социализм барьж байгаа гэсэн гэдэг. (инээв)

-Энэ үед өмч гэдэг ойлголт байхгүй байлаа шүү дээ. Өмчтэй байхын ач холбогдлыг энгийнээр хэлбэл?

-Өмч гэдэг бол чиний эрх чөлөөний баталгаа. Чи хүнийхээ хувьд хүний боол, хүний үгээр, хүний ухаанаар явах уу, эсвэл өөрийн бодлоор, өөрийнхөө ухаанаар амьдрал ахуйгаа залаад явах уу. Ерөөсөө л энэ шүү дээ. Тэгэхээр улс нийгэмдээ өөрийнхөө зохих хувь нэмрийг оруулж явах, тэр бүх зүйлийн чинь баталгаа нь өмч болдог. Ингэхээр өмчтэй болно гэдэг бол онцгой ач холбогдолтой асуудал. Өмчийг, өмчийн эрхийг хэрэгжүүлэх тухай асуудал байдаг. Чи өмчтэй болчихлоо гээд орхих нэг хэрэг. Тэр өмчийн эрхийг чинь хэрэгжүүлэх асуудал гэж байна. Мэдээж алдаа дутагдалтай зүйл их байсан. Өнөөдөр хүн өмчтэй байна гэхэд түүнийг өсгөж үржүүлэн, захиран зарцуулах ёстой. Гэтэл тэр эрхийг нь хязгаарлаж, бизнес хийх эрхийг хааж байгаа явдал гарч байгаа нь эмгэнэл.

-Өмч хувьчлалын талаар олон байр суурь байдаг. Өмчийг хэр зөв хуваарилсан гэж та үздэг вэ?

-Ер нь 1990 оноос хойших хөгжлийн үзүүлэлтүүдээ аваад үзэхээр сонин юм их. Манай ДНБ-хэд дахин өссөн байдаг. 30 жилийн хугацаанд шүү. Нэг хүнд ногдож байгаа ДНБ хэд дахин өссөн, хувиар биш шүү. Энэ бол асар том өсөлт. Дэлхийн бусад улс орнуудтай харьцуулаад үзэхээр ийм үсрэнгүй өсөлт гаргасан улс орнууд их ховор. Тэгээд одоо тийм их өндөр амжилтад хүрчихсэн улс чинь сэтгэл хангалуун сайхан мишээсэн хүмүүс сууж байх ёстой шүү дээ. Гэтэл нэг сэтгэл дундуур, духаараа харсан улс л яваад байгаа. Түүний учир нь нийгмийн баялгийн хуваарилалт үнэхээр, бидний хүссэн хэмжээнд болоогүй гэсэн үг. Нэг хэсэг нь баяжсан. Нөгөө хэсэг нь амьдрал ахуй, хөлөө олохгүй явсаар байгаа. Тэгэхдээ манайд бол туйлын ядуурлын тухай ярьдаггүй их сонин. Энэ яриад байгаа юм чинь харьцангуй ядуурлын тухай ойлголт. Тэр орлогын ялгаварлын асуудлыг бид онцгой анхаарах хэрэгтэй. Яг цаашдаа нийгмийн тогтвортой байдлыг хангах асуудал үүнтэй уялдаа холбоотой байх ёстой. Мөн төр засгийн бүтэц зохион байгуулалтын асуудал ч үүнтэй уялдаж гарах нь зөв. Ер нь дорвитой арга хэмжээ авах цаг бол гарцаагүй болчихсон шүү дээ.

-Хараат бус эдийн засгийн талаар. Та мэргэжлийн хүний хувьд тайлбарлаач?

-Ер нь глобалчлал гэдэг чинь эдийн засгийн глобалчлалын тухай эхэндээ ярьж эхэлсэн юм. Эдийн засаг дэлхий дээр өнөөдөр сүлбэлдчихсэн. Гэхдээ энэ том глобалчлал дотор бид өөрсдийнхөө орон зайг олж зөв томьёолж, түүн дотроо интеграцад нь аль болох хурдан ямар замаар, яаж нэгдэх юм бэ гэдгээ зөв томьёолох асуудал юм. Үүнийгээ бид өнөөдөр тэр болгон харгалзаж чадахгүй байгаа. Тэр утгаараа эдийн засгийн хараат байдалд тодорхой салбарууд бол байгаа, үүнийгээ өнөөдөр олж харах ёстой. Харж чадаж байгаа бол шийдлийг нь олж таарна тийм үү.

-Төр, нам хоёрын байр солигдчихоод байгааг та ер нь юу гэж хариулах вэ?

-Тоглоомын дүрэм өнөөдөр ингэж л шийдсэн. Өөрөөр хэлэх юм бол улс төрийн намаар дамжуулаад төрөө зохицуулдаг тийм систем рүү оръё гэж. Энэ бол бидний 1990 онд хийсэн сонголт. Шинэ Үндсэн хуулиа 1992 онд баталж байхдаа сонгож авсан сонголт энэ. Үүнийг хэрэгжүүлэх нь асуудал болчхоод байгаа юм. Бид субьектив хүчин зүйлээс хамаараад юмыг янз бүрээр уншаад байна шүү дээ. Та нэг янзаар уншиж байхад би бас нэг янзаар унших жишээтэй. Тэгэхээр би өнөөдөр нам гэдэг зүйл яг нөгөө 21 дүгээр зууныхаа шаардлагыг хангахуйц хэмжээнд төлөвшиж бүрэлдэж дуусаагүй байна гэж үзэж байна. Энэ ажил их хоцорч байгаа. Ер нь зүгээр нэг сонин юм ажиглагдаад байдаг. 1990-ээд оны үед улс төрийн хүрээний өөрчлөлтүүд давшингуй явж, эдийн засаг нь хоцорчихсон байж. Эдийн засаг өөрчлөгдөхөд хугацаа хэрэгтэй шүү дээ. Нэлээн олон жилийн хугацаа хэрэгтэй доод тал нь. Гэтэл өнөөдөр 30 жилийн дараа эргээд харж байхад эдийн засаг урагшаагаа явчихсан. Нөгөө улс төр хоцорчихсон байна. Харин бүр эсрэгээр эдийн засгийн хөгжилд улс төр чөдөр болчхоод байгаа. Улс төрийн нам ч гэсэн ялгаа байхгүй.

Ард нийтийн санал асуулга явуулах, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг батлах тухай УИХ-ын 73 дугаар тогтоолд Ерөнхийлөгч Х.Баттулга өнгөрсөн Баасан гаригт /2019.09.20/ хориг тавьснаар У.Хүрэлсүхийн улс төрийн гол реформ ерөнхийдөө жонхуурах тийшээгээ явчихлаа.

Өнгөцхөн харахад, Ерөнхийлөгч хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийнхээ хүрээнд УИХ-ын баталсан тогтоол, шийдвэрт хоригт тавьж байгаа мэт боловч цаанаа өнгөрсөн гурван сар УИХ дахь үнэмлэхүй олонхийн нухаж гаргаж ирсэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт болоод эцэг хуулийн шинэчлэлтээр ард нийтийн санал асуулга явуулах нь төрийн тэргүүний эрх ашгаас илүү Х.Баттулга гэх хувь хүний хүсэл сонирхолтой нь зөрчилдсөн болоод ийнхүү “хориг”-т орж байгаа хэрэг. Хуулийн дагуу Ерөнхийлөгчийн хоригийг УИХ 14 хоногийн дотор хэлэлцэнэ.

Ардын намын автор бүхий Үндсэн хуулийн шинэчлэлт үнэндээ хүлээж байсанчлан гол концепцоо суулгасан томоохон өөрчлөлт болж чадаагү. Гэхдээ өнгөрсөн 29 жилийн алдаа, завхралыг засах, засаглалын хямралыг тогтворжуулах, төр засгийг хариуцлагажуулах, шүүхийг хараат бус болгох  тодорхой зүйл, заалтууд орсныг УИХ-ын дарга Г.Занданшатар болон ажлын хэсэгт ажилласан гишүүд, хуульчид хүлээн зөвшөөрч буй.

Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг дэмжих эсэх нь өдгөө ард түмний мэдлийн асуудал болсон. Ард түмэн дэмжсэн нөхцөлд түүний “албажуулах” эрх нь УИХ-ын 75-д бий. Харин Ерөнхийлөгчийн хувьд зөвхөн саналын эрхтэй /саналаа буцаасан/. Бас УИХ-ын баталсан хууль тогтоомжид хуулийн дагуу хориг тавих эрхтэй.

Үйл явдлыг өрнөлийг харвал, Үндсэн хуулийн реформыг анхнаас нь жонхууруулах бодол Ерөнхийлөгч Х.Баттулгад байжээ гэлтэй. Хуулийн хугацаанд саналаа өгөөгүй Ерөнхийлөгч “надаас санал авсангүй” хэмээн Тамгын газрын даргаараа үг дайж тунирхаж сууснаа гэнэтхэн баяр наадамтай давхцуулан УИХ-ын даргад  саналаа хүргүүлж, “Улс оронд ШИНЭ ГАРАА, ШИНЭ ЭХЛЭЛ даруй хэрэгтэй байгаа”-г онцолж байв.   Уг саналыг харсан хуульчид “Ерөнхийлөгч юу оруулаад ирэв ээ” гэж гайхширч суусан нь худлаа биш. Гэхдээ Ерөнхийлөгчийн санал болгосон ШИНЭ ГАРАА, ШИНЭ ЭХЛЭЛ нь чухам юу байсан нь, цаад ашиг сонирхол нь одоо нэгэнтээ ил тод болжээ.

Ерөнхийлөгчийн оруулсан саналыг боловсруулсан төсөлдөө нэгтгэхийн тулд “эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй”-гээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр ажиллаж байсан ажлын хэсгийнхэн нэлээд асуудалтай тулгарсан нь бас худлаа биш билээ. Гэвч бас л гэв гэнэт, ард нийтээс санал асуулга авах УИХ-ын тогтоолтой зэрэгцээд оруулсан саналаа буцаасан нь, хориг тавьсан нь ондоо “захиалгатай” байж. Товчхондоо, парламентын засаглалын бэхжүүлэх Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийх хүсэл сонирхол манай Төрийн тэргүүнд байсан эсэхийг мэдэхгүй, гэхдээ анхнаасаа түүний амбиц өөр байсан нь ойлгомжтой байна.

Ердөө хэдхэн жилийн өмнө “парламентын засаглалыг дэмждэг”-ээ  телевизийн камерын өмнө тайлбарлаж суусан Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын  баярын мэндчилгээ болгондоо дурддаг байсан “эрх шинэчлэл” гэх үгийн ард түүний Ерөнхийлөгчийн засаглал гэх холын шунал нуугдаж явсан нь илэрхий болсон. Тиймээс ч өдгөө “Ерөнхийлөгчийн засаглал” гэх нэрийн дор “Монголын авторитори” болох далд санаархлаа ил цагаанаар рекламдаж, энэхүү рекламных нь гол дүрд  сүүлийн өдрүүдэд Тамгын газрынх нь дарга З.Энхболд тоглож буй.

Түүний хуулийн хүрээнд хориг тавьсан ганц шалтгаан нь Ерөнхийлөгчийн засаглал уу, парламентын засаглал уу гэдгийг асуусангүй гэж л.

Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд ард нийтээс санал асуулга авахаар бол Ерөнхийлөгчийн засаглалыг уу, парламентын засаглалыг сонгох уу гэж асуух ёстой гэсэн байр суурийг байнга илэрхийлэх болсон билээ. Ийм асуулт тавих хуулийн гаргалгаа байхгүйг сануулсан Ардын намынхныг шахаанд оруулах, цаашлаад У.Хүрэлсүхийн улс төрийн реформыг нураах замаар хүссэн эрх мэдэлдээ хүрэх гэсэн Ерөнхийлөгчийн улс төрийг улс орон маань дааж гарах эсэх нь улам эргэлзээтэй болж байна.

Үнэндээ, Монголд Ерөнхийлөгчийн засаглал огтоос тохирохгүй гэдгийг амтай болгон хэлж буй. Адаглаад  Монголд нэг хүний дарангуйлал тогтох магадлал тун өндөр. Учир нь, түүх эргэдэг гэдэг. Тэр тусмаа 1937 оны хэлмэгдүүлэлт эргээд ирэв үү гэлтэй, өөрөөсөө өөр үзэл бодолтнуудыг өдгөө цагдаа, шүүхээр айлгах нь хэвийн үзэгдэл болсон. Зөвхөн эндээс харахад л Монголд яагаад ч Ерөнхийлөгчийн засаглал тохирохгүй юм.

Монгол бол хагас Ерөнхийлөгчийн, хагас парламентын засаглалтай орон. Гадаад бодлого хэрэгжүүлэх, Зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч байх, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг тэргүүлэх, хуульд хориг тавих, хууль санаачлах, эрх хэмжээнийхээ асуудлаар зарлиг гаргах, зарим албан тушаалтныг томилох бүрэн эрх Ерөнхийлөгчид бий. Мөн Улсын Их Хурлын анхдугаар чуулганыг зарлан хуралдуулах, УИХ-ын чуулганд өөрийн тааллаар оролцох, онц болон дайны байдал зарлах эрхтэй. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчтэй холбоотой заалт төдийлөн хөндөгдөөгүй гэвэл Ерөнхийлөгч Х.Баттулга эрх мэдэлгүй Төрийн тэргүүн лав биш. Түүнд одоогийн эрх мэдэл нь  огтоос багадаагүй. Тиймээс, Ерөнхийлөгч өө, та жолоогоо тат!