2024.03.28, Thursday
spot_img

МАН-аас М.Энхболдынхон явж, АН-д Н.Алтанхуягийнхан эргэж ирэв үү?

0

Улс төр их л хачин, ажин түжин байна. Уг нь сонгууль ойртчихсон. Ердөө гурван сарын дараа сонгуулийн санал хураалт болно. Урьд нь, өдийд өрсөлдөөд хэдийнэ эхэлчихсэн байдаг үе л дээ.
Гэхдээ удахгүй далд байсан “улс төр”-үүд ил гарч ирэх бололтой. Учир нь, намууд сая ҮАГ-т мөрийн хөтөлбөрөө хянуулахаар өгсөн. Энэ үеэр том намуудтай холбоотой хэд хэдэн зүйл ажиглагдав. Далд “эвсэл”-үүд ил болох шиг боллоо. Өөрөөр хэлбэл, МАН дахь, АН дахь “салалт, нэгдэлт”-үүд олны өмнө гарч ирэв. Улмаар, энэ нь “…Хаврын улс төр одоо л эхэлж, халуурах нь” гэсэн  дүгнэлтийг хийхэд хүргэв.

Ер нь бол МАН-ынхан хэдийнээсээ дотоод зөрчлөө савандаа барьдаг зуршилтай. Яригдаад л байдаг. Тэр нь ил гардаггүй юм. Харин саяын арга хэмжээний үеэр МАН-д томоохон “салалт” болсныг олон нийт хараад авлаа. Тодруулбал, Н.Номтойбаярыг эвслийнхээ мөрийн хөтөлбөрийг ҮАГ-т өгөхөд МАН дахь Хотын фракцад нэр нь багтаж явдаг зарим хүн үзэгдэв. УИХ-ын гишүүнээр 2016-2020 онд сонгогдож ажилласан А.Ундраа хамт гарч ирэв. Түүнийг Хотын фракцын удирдлага М.Энхболдоос салдаггүй, садан төрлийн холбоотой ч гэгддэг. Дээрээс нь, нэлээд хэдийнээс Хотын орлогч байсан П.Баярхүү, 60 тэрбумын А.Ганбаатар зэргийн хүмүүс ажил төрлийг нь нугалаад зүтгэж эхэлжээ. УИХ-ын гишүүн асан, сүүлд “Эрдэнэс Монгол”-ын захирал байсан, Хотын фракцын нөлөө бүхий гишүүдийн нэг Д.Хаянхярваа Үндэсний эвслийн орон нутаг дахь үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, дагалдан явах болсон. Эдгээрээс М.Энхболд Н.Номтойбаяртай хамт байгааг тодорхой харж болох юм. Энэ нь “…М.Энхболдынхон МАН-аас явжээ” гэх яриа гараад байгаагийн шалтгаан бололтой.

АН-д бол “эргэн нэгдэлт” явагдаж, тус намынхан улам зузаарч буй бололтой. Бололтой ч гэж, “…АН-д Х.Баттулга нөлөөгөө тогтоосон” гэдгийг улс төрийн хүрээнд, ер нь хаа сайгүй л ярьж байна. Тэгж яриад удаж байна. Энэ ч аргагүй юм. АН-ын хэд хэдэн бүтцийн байгууллага МоАх буюу Х.Баттулгын хүмүүсийн удирдлагад очсон. Тэгэхээр Х.Баттулга АН-д нөлөөтэй гээд тус намын удирдлагын үйл ажиллагаанд шууд оролцохгүй ч АН-ын одоогийн дарга нар түүнтэй зохих түвшинд “ярих” хэрэгцээ үүссэн гэсэн үг. Тиймээс ч намаасаа салж одсон олон гишүүн нь буцаж очиж байгаа аж.

Түүнчлэн АН ч юм шиг, бие даагч ч юм шиг олонд ойлгомжгүй явж ирсэн Н.Алтанхуяг намдаа эргэж нэгджээ. Цагтаа АН-ыг удирдаж, ялалтад хүргэж, Ерөнхий сайдаар ажиллаж явсан энэ эрхэм тус нам дахь “Алтангадас” фракцыг толгойлдог байв. Хэдийгээр “Алтангадас” нь албан ёсны үйл ажиллагаа явуулахгүй ч улс төрд олон жил бараандаа явсан хүмүүс нь АН-аа бараадаад эхэлсэн байна. Энэ нь “хүргэн” Г.Дэнзэнгийн АН дахь улс төрийн идэвхтэй үйл ажиллагаа зэргээс тодорхой л харагдаж байна. АН-ын Стратеги бодлого, сургалт судалгааны газрын дарга тэрбээр намынхаа УИХ-ын 2024 оны сонгуульд оролцох мөрийн хөтөлбөр боловсруулах ажлын хэсгийг ахалжээ. Тус ажлын хэсэг дээр хэлсэнчлэн мөрийн хөтөлбөрөө Х.Баттулга нарын боловсруулсан хөтөлбөр дээр суурилуулсан. Түүний­гээ “Бүтэн Монгол Бүрэн Ард­чилал” хэмээн нэрийдсэн. Г.Дэнзэн мөрийн хөтөлбөрийн ажлын хэсгийг ахалж, мөрийн хөтөлбөр нь “Бүтэн Монгол” нэртэй болсон зэрэг нь АН-ынхны “эргэн нэгдэлт”-ийн хүрээнд хийгдсэн бололтой юм. Түүнээс гадна, улстөрчийн хувьд ам нь болдоггүй Н.Алтанхуяг “ах” намынхны дургүйг хүргэсээр Хөгж­лийн банкны хэрэгт уягдсан. Гэсэн ч хоёр шатны шүүх түүнийг цагаатгаж, “..Намайг хэлмэгдүүлэхийг оролдож байна” гэснийг нь нотолж өглөө. Ямартай ч улс төрийн хүрээнд “…АН-д Н.Алтанхуягийнхан эргэж иржээ” гэж яригдаад байгааг дээрх үйл явд­лууд­тай холбож ойлгож болохоор байна.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

О.Чулуунбилэг: Нам уураг тархинуудаа жагсаалтанд оруулах ёстой

0

АН-ын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн, улс төр судлаач О.Чулуунбилэгтэй ярилцлаа.


-Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд улс төрийн намууд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газар хүргүүлсэн. Та АНын мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулахад оролцсон хүн. Улс төрийн намын мөрийн хөтөлбөр ухаантай хүмүүсийн боловсруулсан зохиол биш, нийгэм, эдийн засагт ямархуу өөрчлөлт, шинэчлэлт авчрах вэ гэсэн бодлого байх учиртай. Харамсалтай нь, манай улс төрийн намуудын хувьд урьд өмнө амласан мөрийн хөтөлбөрөөс харахад “хэлбэр” төдий бодлогуудыг жагсаачихсан байдаг. Тэгэхээр шуудхан асууя, улс төр судлаачийн хувьд танд, өөрт чинь танай намын мөрийн хөтөлбөр таалагдаж байгаа юу?

-Ардчилсан намын дарга Л.Гантөмөр өнгөрсөн хугацаанд хөдөө орон нутгуудаар явж намын гишүүд дэмжигчтэйгээ уулзаж, мөрийн хөтөлбөрөө хэлэлцүүлсэн. Тэгэхээр манай намын боловсруулсан бодлогод дор хаяж тав, зургаан мянган хүний санал тусгагдсан гэж хэлж болно. Энэ удаагийн мөрийн хөтөлбөрт хувь, хувьцаатай холбоотой амлалтуудыг улс төрийн намууд тусгахыг хориглосон. Мөн “Алсын хараа-2050” бодлогыг гол агуулгаа болгож боловсруулах шаардлагатай болсон. Ардчилсан нам либерали консерватив үзэлтэй нам.

Тэрхүү үнэт зүйлийнхээ хүрээнд нийгэмд тулгамдаж байгаа асуудлыг хэрхэн, яаж шийдвэрлэх вэ гэдэг тодорхой санал, гарц гаргалгааг олж харах ёстой. Мэдээж, улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөрийг дан ганц ухаантнууд боловсруулдаггүй.

Намын дотоод фракцууд хоорондын ойлголцлын зааг дээр бичигддэг. Би зөвхөн аюулгүй байдал, гадаад харилцаа, батлан хамгаалах бодлого дээр ажилласан. Дэлхийн геополитикт тектоник хөдөлгөөн үүссэн, ийм нөхцөлд урьд өмнөх шигээ амгалан тайван агуулгаар сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулж болохгүй. Улс орны аюулгүй байдалдаа илүү анхаарсан, тусгаар тогтнолоо илүү хамгаалсан, хариуцлагатай хандсан мөрийн хөтөлбөр болсон гэж дүгнэж байна.

Улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөр боловсруулалтдаа биш хэрэгжилтдээ байх ёстой. Гэтэл Монголын улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөрт жагсаасан бодлогууд бараг хэрэгждэггүй. Зарим нь эсрэгээрээ хэрэгжсэн нь бий. Жишээ нь, МАН 2016 оны мөрийн хөтөлбөртөө татвар нэмэхгүй л гэсэн. Засгийн эрх авангуутаа бүх төрлийн татварыг нэмсэн. Гэх мэтчилэн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр сонгогчдын хувьд шилний цаанаас долоолгосон чихэр болж хувирдаг. Тэгэхээр танай нам засгийн эрх авбал мөрийн хөтөлбөр чинь хэдэн хувьтай хэрэгжих боломжтой гэж таамаглаж байна?

-Мөрийн хөтөлбөр бол намуудын зүгээс засгийн эрх авах юм бол ингэж ажиллана гэсэн стратеги, замын зураг нь юм шүү дээ. Тооцоо судалгаан дээр үндэслэж, амьдралд хэрэгжих, хэрэгжүүлж чадах амлалтаа намууд өгч байгаа юм.

Манай улс  сонгуулийн хууль холимог тогтолцоотой болсон.  Холимог тогтолцооны давуу тал аль нэг нам дангаараа засгийн эрх барих боломжгүй, эвслийн Засгийн газар байгуулахыг шахаж өгдөг тогтолцоо.

Тэгэхээр энэ удаагийн сонгуульд хэн, хэнтэй эвсч, хэний эвсэл Засгийн газар байгуулахаас их олон зүйл хамаарна. Хэрвээ манай нам илүү олонх болж чадвал мэдээж бид мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхийн төлөө зүтгэнэ.

Хоёулаа шударга яръя. Яг үнэндээ сонгогчид мөрийн хөтөлбөрөөс илүү нэр дэвшигчдийг голчлон хардаг. Улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөрт анализ хийх нь бүү хэл тогтож уншдаг сонгогч үндсэндээ маш цөөн. Олонх нь санал хураах мөчид сонголтоо хийдэг шүү дээ?

-Үнэн. Манай сонгогчдын боловсрол тааруу байгаа нь үүнд нэг талаасаа нөлөөлж байна. Нөгөө талдаа намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж чадах хүнийг намууд нэр дэвшүүлэх ёстой. Хувийн ганцаарчилсан тоглолт хийгхгүй, намынхаа мөрийн хөтөлбөрийн эсрэг ажиллахгүй гэсэн баталгааг Ардчилсан нам нэр дэвшигчдээс авах ёстой. Учир нь, 2016-2020 онд манай намын УИХ дахь бүлгийн гурван гишүүн хувийн тоглолт хийж, намын бодлогын эсрэг ажилласан.

Дараа нь шинэ нам байгуулж, намаа бүлэггүй болгож байсан жишээ бий. Олон улсын практикт улс төрийн намууд нэр дэвшигчээ ямар шалгуураар, яаж гаргаж ирдэг вэ гэсэн тодорхой шалгуур үзүүлэлтүүд  байдаг. Харин Монголын улс төрийн намуудын нэр дэвшигч нартаа тавьдаг шалгуур өвөрмөц л дөө.

Улс төрийн намуудын удирдлага, фракцууд хоорондоо кнопоо хуваагаад авчихдаг нь худлаа биш. Миний харж байгаагаар энэ удаагийн сонгуульд намууд нэр дэвшигч нартаа өөр шалгуур тавихгүй бол ялалт байгуулахад тун хэцүү. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, Сонгуулийн тухай хуулиар 126 гишүүн сонгоно, үүний 48 нь жагсаалтаар орж ирнэ. Тэгэхээр хүссэн ч эс хүссэн нэр дэвшигчийн шалгуур өөрчлөгдөх ёстой. Өмнөх 76 дээр тавьдаг байсан шалгуурыг бүхэлдээ өөрчлөх шаардлага үүссэн гэж харж байна.

Улс төрийн намуудын дарга нарт фракцын тохиролцооноос өөрөөр шалгуур тавих эр зориг байгаа гэж үү?, Би лав итгэхгүй байна.

-Өмнө нь сонгууль жижиг тойрог дээр болдог. Тиймээс хэн сонгогчдод илүү танигдсан эсвэл санхүүгийн боломжтой нэгнээ тухайн тойрогт илгээдэг байсан.  Энэ удаагийн сонгуулийн гол онцлог нь нэгд, бүсчилсэн том тойрогт болно. Хоёрт жагсаалтад багтах нэр дэвшигчдийг давхар харна. Тиймээс нэр дэвшигчийн шалгуурыг өргөсгөж, өндөр тавих ёстой. Ардчилсан намын хувьд либерали консерватив үзэл санааг тээгч мөн эсэх нь нэгдүгээр шалгуур болно.

Хоёрт, тойрогт өрсөлдөж  байгаа нь ч, жагсаалтад бичигдсэн нь ч сонгогчдын хүсч байгаа дүр төрх мөн эсэх нь бас нэг шалгуур болно.

Гуравт, хамгийн чухал нь  нэр дэвшигч авлига, албан тушаалын хэрэгт шалгагдаж байгаа эсэхийг бодолцох ёстой. Урьд нь манай намд таван том фракц нь кнопуудаа хувааж аваад нэр дэвшүүлдэг байсан ойлголт хуучирсан шүү гэж хэлье. Нийгмийн эрэлт, хэрэгцээн дээр суурилсан намынхаа үзэл баримтлал дээр хатуу зогсдог хүмүүсийг түлхүү нэр дэвшүүлэхийн оронд  хуучин муу нэртэй, хүсэлтэй бүхнийг эхний аравт дэвшүүлвэл ахмадын золбоо харагдана.

“АН АВЛИГЫН ХЭРЭГТ ХОЛБОГДСОН ХҮМҮҮСЭЭ НЭР ДЭВШҮҮЛЭХГҮЙ БАЙХ ЁСТОЙ”

-Гэхдээ улс төрийн намууд нэр дэвшигчээ зарлаагүй л болохоос кнопоо хэзээний хуваачихсан юм биш үү. Ямартай ч танай намд нэр дэвшигчиддээ тавьсан шалгуур байна уу?

-Харамсалтай нь, Ардчилсан намын хувьд нэр дэвшигчдийг хэрхэн тодруулах нарийвчилсан шалгуур алга. Улс төрийн зөвлөлөөс нэг ерөнхий шалгуур гаргасан. Түүнд нь горилж байгаа бүх хүн тэнцэхээр юм байна лээ. МАН гэхэд шалгуураа олон нийтэд ил тод зарласан. “Авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй” гэж Д.Амарбаясгалан нь гарч ирээд зарлачихаж байна. Гэтэл манайх таг чиг.

Авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдоогүй байх ёстой гэдэг чинь нэг талаасаа нийгмийн хүлээлт мөн. Нөгөө талаасаа улс төрийн хэлмэгдүүлэлт болж магадгүй. Улс төрийн зорилгоор хилс хэрэгт холбогдсон байж болно. Авлига, албан тушаалын хэрэг өрсөлдөгчөө дарах хэрэгсэл болж хувирсан нь бас худлаа биш.

-Авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдсон бол түүнийгээ хууль, шүүхээр яваад нэг талдаа гаргахгүй бол намд сөргөөр нөлөөлнө. Хэлмэгдсэн бол хэлмэгдсэн, цагаатсан бол цагаатсан гэдгээ зарлаад явах ёстой. Эсвэл хэргээ нэг мөр шийдүүлээд сонгуульд нэр дэвш гэж байгаа юм. Ер нь энэ шалгуурыг улс төрийн намууд нэр дэвшигч нартаа тавихгүй бол парламентын нэр хүнд шалаар нэг уналаа.

Парламентад иргэд итгэхгүй байна гэдэг төрдөө итгэхгүй байна гэсэн үг.

Энэ хэрээр үндэсний аюулгүй байдалд ч эрсдэл үүсч байгаа юм. Улс төрийн зах зээлд үнэтэй тоглогч баймаар байвал, ялмаар байгаа бол  Ардчилсан нам хүссэн ч эс хүссэн нь нэр дэвшигч нартаа хатуу шаардлага, шалгуур тавихаас өөр аргагүй нөхцөл үүссэн. Үгүй бол 12 жил үргэлжлэх  гудамжны амьдралдаа дасаад жилээс жилд жижгэрэх бизээ.

-Гээд танай намын удирдлагууд хүлээж авах нь эргэлзээтэй санагдлаа. Нэр дэвшигч нарт шалгуур тавилаа гэхэд фракциудын тохироо ил, далд явагдаж таарна байх даа?

-Үндсэн хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт хийлээ, сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчиллөө. Сонгуулийн тухай хууль болон Улс төрийн намын тухай хуулиа шинэчиллээ. Сонгогчдын улс төрийн намуудаас хүлээх хүлээлт бүр өөр болсон байна. Хэрвээ энэ өөрчлөлтийг дагасан реформ хийж чадахгүй бол Ардчилсан нам цаашид оршин тогтноход маш хүнд болно.

Улс төрийн намууд фракциудын нэгдлээс илүү институци болж өөрчлөгдөх шаардлага гарсан. Тиймээс өмнөх шигээ “ах нар” хоорондоо тохироод суудлаа хуваагаад авах юм бол манай нам ялахгүй.

Та үнэндээ их л өөдрөг гоё төсөөлөл ярьж байна. Гэтэл бодит байдал дээр танай намын нэр дэвшигчдийн 50 хувийг экс Ерөнхийлөгч Х.Баттулга “авсан” гэсэн яриа бий. Мэдээж, тамхины цэгийн утга учиргүй хов биш байлгүй?

-Яах вэ, нэг хэсэг нь зориудаар сэвүүлж байгаа биз. Би намдаа том байгаа шүү, манай хүн Ардчилсан намыг “атгасан” шүү гэж харагдах гэсэн зорилготой, зохион байгуулалттай сэвээ байж болно. Хэвлэлд мөнгө төлж өөрийгөө магтуулдаг, өрсөлдөгчөө миалдаг явдал аль эртний Ромын үеэс байсан улс төрийн технологи. Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүдийг нэрсийг аваад харчих.

Тэндээс таны яриад байгаа хүний нөхдүүд 50 хувьтай байна уу, үгүй юу гэдэг нь харагдана. Улстөрчид өөрсдийгөө мундаг, нөлөөтэй хүн гэж харагдуулахын тулд хэвлэлд элдэв захиалга өгч, хэргээр хов тараалгах нь байдаг үзэгдэл. Нэг дуулиант сэдэв, айх асуудал биш юм.

Танай нам нийгмийн захилгад тэнцсэн хүмүүсээ нэр дэвшүүлэхээр болжээ гэж бодъё. Гэтэл сонгогчид хүлээж авах уу. Халамж, хайр хүссэн сонгогчид байсаар л байгаа шүү дээ?

-Парламентийн гол үүрэг нь хууль тогтоохоос гадна төсвийн зарцуулалтыг захиран шийддэг учраас халамжтай холбоотой асуудлыг улстөрчид ярих нь зүйн хэрэг. Гэхдээ халамж нь хэтийдэж байна уу, зөв тэнцвэртэй байгаа юу гэдэг нь чухал. Өнчин өрөөсөн хүүхдүүд, эмзэг бүлгийнхнээ аль ч улс чирж явдаг.

Харин нийгмийг тэр чигт нь хамарсан халамжаар халхавчилсан мөнгөний түгээлтийн систем бол  бол эдийн засагт эрсдэл үүсгэдэг. Энэ хоёрын зааг ялгааг олж харах хэрэгтэй юм.

Харин мөнгөөр, эд хөрөнгөөр хүний саналыг худалдаж авcан тохиолдолд Сонгуулийн хуулиараа эргүүлэн татагддаг байх ёстой. Зуднаар далимдуулан төсвийн мөнгөөр мал худалдаж аваад малчдад тарааж, саналыг нь худалдаж авах нь буруу.

Та түрүүнд дурдаад өнгөрсөн. Намын бодлогын эсрэг ажиллахгүй гэж нэр дэвшигч нараас баталгаа авах ёстой гэсэн, яаж вэ?

-Намын нэрээр УИХ-д гарч ирээд намаасаа “урвадаг”, бүлгээс нь  гараад өөр бүлэгтэй эвсээд явдаг тохиолдол Монголын улс төрийн түүхэнд зөндөө гарсан. Тиймээс намын бодлого, мөрийн хөтөлбөрийг дэмжинэ гэж амлаж, УИХ-д гарч ирчхээд намын үнэт зүйл, бодлогын эсрэг хувийн тоглолт хийхийг таслан зогсоох ёстой. Үүний тулд нэр дэвшигч нартай хатуу гэрээ байгуулах шаардлагатай байна. Ялангуяа жагсаалтад бичигдэх хүмүүстэй бүр хатуу гэрээ байгуулах ёстой юм.

Миний хувьд нэгд, нэр дэвшигчдэд нарийн шалгуур тавих ёстой, авлига албан тушаалын хэрэгт одоо нэр холбогдсон байгаа хүмүүсийн асуудал дуустал битгий нэр дэвшүүлээч гэж байгаа юм.  Хоёрт, нэр дэвшигч нар намын бодлогыг унагаж, хувь тоглолт хийхийг хязгаарласан маш хатуу гэрээ хийх ёстой гэсэн хоёр асуудлыг тавьж байгаа.

Та мэднэ дээ, 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар юу болсныг. Манай зургаан нэр дэвшигчийг АТГ-аас ачаад явчихсан. Тэгэнгүүт тэр тойрог дээр Ардчилсан нам нэр дэвшигчгүй болчихсон. Намын нэр хүнд, санал хураалтад асар их хохирол дагуулсан. Одоо авлига, албан тушаалын хэрэгт татагдсан, шалгагдаж байгаа хүмүүс нэр дэвшлээ гэхээр яах юм. Ахиад  ачуулаад явуулах юм уу. Бид нарын үзсэн кино шүү дээ. Нэг мэхэнд хэдэн удаа унах гэсэн юм бэ, манай Ардчилсан нам.

“АН ЯЛАХГҮЙ БОЛ МОНГОЛ УЛС 1990 ОНЫ ӨМНӨХ РҮҮ ГУЛСАНА”

Нэр дэвшигч нарын шалгуурыг хэн гаргах юм. Л.Гантөмөр 15 даргатайгаа сууж байгаад гаргаж ирэх юм уу?

-Үгүй. Үндэсний бодлогын хороо чинь өөрөө нэр дэвшигчийг батлах үүрэгтэй хууль ёсны ганц байгууллага шүү дээ. Тэндээс гэрээ байгуулж, шалгуураа гаргах ёстой.

Үндэсний бодлогийн хороонд авилга албан тушаалын хэрэгт холбогдсон хүмүүс цөөнгүй байгаа. Тэд яг дэмжих үү?

-Мэдэхгүй ээ, би ҮБХ-ны гишүүний хувьд тийм тогтоолын төсөл бичиж өгнө. Дэмжих эсэхийг тэд шийднэ биз.

Та үүнийхээ төлөө намынхаа үндэсний дайсан болох вий дээ.

-Ил ярьж байгаа нь би болохоос бусад бүгд цаанаа ингэж ярьж яваа нь үнэн шүү дээ. Энэний ард тэр байна, тэрний ард тэд байгаа гээд хуйвалдааны том онолоо яриад явах байх. Харин би намынхаа ирээдүйн төлөө ад үзэгдсэн ч хамаагүй гээд хэлж байна.

Танай нам энэ удаагийн сонгуульд ялалт байгуулж чадахгүй бол Монголын улс төрд ямар эрсдэл үүсэх вэ?

-1990 оны өмнөх рүүгээ Монгол Улс гулсах байх даа. Олон улсын геополитикийн нөхцөл байдал улам хүндэрч байна. Ардчилсан нам энэ удаагийн сонгуульд амжилт үзүүлэхгүй бол дагуул улсын хувь заяа руу л явна. Ардчилсан нам засгийн эрх авах, үгүйдээ л засагт хамтарч байж  Монгол зоригтой давшингуй, бие даасан бодлого явуулна, үндэсний аюулгүй байдлаа хамгаална. Үгүй гэвэл шууд нэг хөршийнхөө дарамтанд орно. Хэрвээ нэг нам дангаараа засаглах юм бол гудамжны хувьсгал гарна.

Муу ёр, түй түй. Гэхдээ ёрлож байгаа ч юм биш, ийм болгоомжлол хэн хүнгүй л байна. МАН ч өөрөө ийм эрсдлийг тооцож, парламентын гишүүдийн тоог нэмж, тогтолцоог холимог болгосон байх…

-Монгол Улс хүнд үеийг туулж байна. Хэрвээ Ардчилсан нам сэхэж, засгийн эрх барих төвшинд очихгүй бол байдал улам дордоно. Монголчууд хүний эрх, эрх чөлөөгөө алдана. Монгол Улс гажуудсан ардчилал руу гулсан орсон нь нэг талаар том ДОХИО өгч байна. Дараа нь  хабрид буюу эрлийз ардчилал руу орох вий. Харахад ардчилсан тогтолцоотой, гэхдээ бүх юм нь хуурамч. Нэг хүн буюу нэг хэсэг бүлэглэлийн гарт улс орноороо орно гэсэн үг.

Ардчилсан намын байдал одоо ч эмзэг сул байна. Гадаад, дотоодын хүчин зүйлүүд Ардчилсан нам толгойгоо өндийлгөх вий гэхээс багагүй айж байгаа ч байх. Гэхдээ үүний гол буруутан нь Ардчилсан нам өөрсдөө. Дотроос чинь та нарыг хагалан бутаргадаг бодит жишээ зөндөө шүү дээ?

-Ардчилсан намыг сулруулах гадна дотны хүч нөлөө их байна гэж та хэллээ.  Ардчилсан нам эмзэг сул байна гэж бас та хөндлөнгөөс харж байх шиг. Гэхдээ яг бутраад, хуваагдахад бэлэн болчихсон юм бол алга. Албан ёсны нэг даргатай, нэг тамгатай бүтэн нам болсон уу, болсон. Улс төрийн зөвлөл нь өдөр тутмын үйл ажиллагаагаа эрхлээд явж байна.

Яах вэ, хүмүүс Ардчилсан намаас илүү их хүлээлттэй байгаа нь үнэн. Жагсдаг тэмцдэг  характертай Ардчилсан нам талбайд гарч ирээд жагсаасай гэж хүлээж суугаа ч байж мэднэ. Янз бүрийн акц хийгээсэй гэж харж байгаа дэмжигчид бий байх. Дэмжигчид, гишүүд Ардчисан намын тэмцэгч характерийг л хүсээд байгаа нь буруу биш.

Хоёр гурван жил дотроо хэрүүлтэй байсан учраас ажлаа хоцорч хийж байгаа ч юм бий. Дотор нэг, хоёр хүн бужигнуулаад байгаа юм одоогоор алга. Гэхдээ ямар ч байсан Ардчилсан институци болж төлөвшихийг нийгэм, гадаад, дотоод улс төр өөрөө шаардаж байна.

“ХҮН БОЛ МАНАЙ ӨРСӨЛДӨГЧ БИШ”

Ардчилсан нам Засгийн эрх авна гэж юунд найдаж байгаа юм бэ. Хэрвээ МАН засгийн эрх авбал танай нам эрх мэдлийн тойргийн гадна ахиад үлдэх юм биш үү. МАНаас ХҮН намд урилга илгээх магадлал өндөр байгаа?

-Нэгд, сонгуулийн тогтолцоо. УИХ 126 гишүүнтэй болсон. Энэ нь  бүх улс төрийн намуудын зөвшилцлийн үр дүн. Манай нам анхнаасаа ярьж байсан, парламентийг илүү олон гишүүнтэй болгох ёстой, холимог тогтолцоотой болгох хэрэгтэй гэж.  Тэгэхээр бид нарт илүү олуулаа парламентад орох, иргэдээ төлөөлөх боломжууд байна. Энийгээ яаж хэрхэн ашиглаж чадах вэ гэдэг нь гол нь. Иргэд нэг намаас маш их залхсан байна. Нөгөө талдаа эрх баригч МАН өөрөө хүчтэй сөрөг хүчин үгүйлж байна. Хүчтэй сөрөг хүчин байхгүй болохоор нам дотроо нэгнээ барьж иддэг бичигдээгүй хууль үйлчилдэг.  Хоёрт засгийн эрх барьж үзсэн нам Монголд хоёр бий. Нэг нь МАН, тэднээс сонгогчид уйдсан байна. Нөгөө нь Ардчилсан нам. Ардчилсан намын үед Монголд олон шинэчлэлт хийгдсэн. Түүнийг нь хүмүүс үгүйлсэн байна.  ХҮН бол манай өрсөлдөгч биш, өндөр санал ч авах эко системтэй  нам биш.

АН муу сайн ч гэсэн ерэн оноос улс төрд явсан. Ядаж дэмжигчидтэй, хөдөө орон нутагт хөлтэй нам.

Гэхдээ Женко.Баттулгаас болж танай намаас олон дэмжигч “урваж” болзошгүй…?

-Х.Баттулга АН-ын олон мянган гишүүний нэг. Ганц хүнээс айхаас илүү үнэмлэхүй эрх мэдлийг найман жил атгасан намаас айх ёстой юм биш үү.

Энэ сонгуульд Ардчилсан нам листэнд ямар хүмүүс оруулаасай гэж бодож байна?

-Би бол үнэт зүйлээ тээсэн хүмүүс ороосой гэж хүсч байна. Мөн бодлого хардаг хүмүүс ороосой гэж бодож байна. Ерөнхийдөө нам өөрийнхөө уураг тархинуудаа жагсаалтанд оруулах ёстой юм аа. Гэтэл одоо яаж байна вэ гэхээр УИХ-ын гишүүн, сайд нар болон мөнгөтэй байгаа нь орно гэх юм бол анхны парламентын шууд худалдан авалттай улс төрийн бирж  болно гэсэн үг. Иргэдийн итгэлийг суудал гэж харж арилжаалж эхлэвэл ёстой тарсан нь дээр биз.

Гэхдээ намууд бол наймаалцах байх. Хэдэн тэрбумаар тогтохгүй үнэ яригдаж байна лээ. Мэдээж, албан бус мэдээлэл л дээ.

-Улс төрийн зах зээл дээр ийм үзэгдэл гарахыг үгүйсгэхгүй. Бүгдийг хянах боломжгүй. Гэхдээ уураг тархинууд улс төрд орж ирэхгүй бол цаашдаа парламент орших эс орших асуудал яригдаж болзошгүй юм даа.

Ардчилсан нам засагт хамтрах тохироо хийсэн гэдэг нь үнэн үү?

-Би намын дарга удирдлага биш болохоор мэдэхгүй. Гэхдээ Ардчилсан нам засагт орж байж ардчилал бэхжинэ. Ер нь улс төрчид юу ч гэж тохирсон эцсийн шийдвэрийг сонгогчид л гаргана. Үгүй бол иргэд чулуу бариад босч магадгүй юм. Ардчилал бидэнд олдсон үүлэн чөлөөний нар биш байгаасай гэж найдаж байна. Тусгаар тогтнолоо алдсан төвдийн хараал холуур өнгөрөөсэй.

ЭХ СУРВАЛЖ NEWS.MN

Ардчилал бол эзлэх ёстой өндөрлөг биш, явах ёстой зам юм

0

УИХ-ын ээлжит сонгууль болоход гуравхан сарын хугацаа үлдээд байна. Сүүлийн найман жилд төр барьсан эрх баригч хүчин, МАН-ын хувьд энэ хугацааг эвхэж дуусгахыг хүсч байгаа бол АН-ын хувьд дэлгэж, дүүргэж ажиллах ёстой.

Өнгөрсөн найман жилд бодлогын болоод боловсон хүчний нөөцөө бүрэн шавхсан эрх баригч намын хувьд үлдсэн жаахан хугацаанд зарцуулж чадах ганц зүйл улсын төсөв, хөрөнгө болон төрийн өмчийн компаниудыг тоносон хулгайн мөнгө. Тэр нь ч гэсэн хязгаартай.

Харин АН-ын хувьд өнгөрсөн найман жилд алдагдсан боломж, авсан сургамжаа марталгүй, дуусгаагүй ажлаа гүйцээж, дундуур бодсон бодлогоо дүүргэх учиртай. Эрх баригч нам шиг хий эргэх цаг хугацаа, хором мөч байхгүй. Ирэх дөрөв, найман жилд, дараагийн арван жилд хэрэгжүүлэх бодлого, хүрэх ёстой өндөрлөгөө иргэд, сонгогчдод дэлгэж харуулах, өөрсдийн итгэл үнэмшил болгох ёстой. Өнгөрсөн найман жилд үгүйсгэгдсэн хүний эрх, эрх чөлөө, өмчийн эрх, хуулийн засаглал, нийгмийн шударга ёс бол АН-ын барих ёстой бодлого, явах ёстой зам, хүрэх ёстой өндөрлөг юм. Үүний тулд нам нэгдмэл хүчтэй, нэг үзэл санаатай байх ёстой.

Сүүлийн найман жил эрх барьсан (үнэн хэрэгтээ ардчиллын 34 жилийн 26 жилд нь эрх барьсан) МАН ам ангайх тоолондоо “Ардчиллын 30 жилийн алдаа завхрал” гэж ярьж, ардчилсан шинэчлэлт өөрчлөлтийн үнэ цэнэтэй бүхнийг үгүйсгэж, уландаа дэвсэлсэн. Хүний эрх, өмчийн эрх, улс төрийн эрх гэх мэт зүйлс иргэдийн амьдрал, амьжиргаатай хамт “уланд” унасан. Иргэд үзэл бодолтой байх эрхгүй болсон. Хэвлэлийн эрх чөлөө хязгаарлагдсан. Олон улсын байгууллагаас 2024 онд хийсэн үнэлгээгээр нэн удахгүй дарангуйлалд шилжих эрсдэлтэй 42 орны тоонд Монгол Улс багтаж байна.

Энэ бол өнгөрсөн 34 жилд хийсэн ардчилсан сонгуулийн үр дүн. Өөрөөр хэлбэл ардчилал дангаараа нийгмийн сайн сайхныг бүтээдэггүй. Ардчилал бидний явах ёстой зам болохоос эзлэх ёстой өндөрлөг биш юм. Ардчилал бидэнд сонгох эрхийг өгсөн боловч, сонголтыг улс төрийн намууд бий болгодог. АН өнгөрсөн найман жил парламентын гадна үлдэж, хамгийн муу сөрөг хүчин болсон шалтгаан нь намын дотоод зөрчил, хагарал тэмцэл, үзэл санааны сул дорой байдал юм.

Тиймээс 2016 оны сонгуулиас хойш, үнэн хэрэгтээ түүнээс ч өмнө намын дотоодод бий болсон хагарал зөрчилдөөнийг эцэслэж, нам нэг даргатай болсон нь, ардчилсан үзэл санаа нэг дээвэр дор багтсан нь өнгөрсөн нэг жилийн хамгийн том ололт юм. АН энэ удаагийн сонгуульд хэрхэн оролцох, ялах, ялагдахаас хамаарч Монгол Улс бусад ардчилсан орнуудтай хөл нийлж хөгжих үү, эсвэл дарангуйлалд эргэлт буцалтгүй шилжих үү гэдэг шийдэгдэнэ.

Үзэл баримтлалгүй нам шүншиггүй бурхантай адил

Ардчилал бол олонхийн засаглал. Олонхиороо шийдвэр гаргаж, цөөнхөө сонсдог тогтолцоо. Тиймээс намын олонхийн гаргасан шийдвэр нийт гишүүдийн мөрдөх ёстой дүрэм болдог. Гэхдээ олонхийн гаргасан шийдвэр, тогтоосон дүрэм үргэлж зөв байдаггүйг өнгөрсөн найман жилийн ухралт буцалт, алдагдсан боломж, цаг хугацаа бидэнд харууллаа. Улс орны хувьд ч, улс төрийн намын хувьд ч тэр.

Барилга барихын тулд архитектур, машин бүтээхийн тулд зохион бүтээгчийн шийдэл хэрэгтэй. Харин улс төрийн намын хувьд үзэл баримтлал, үнэт зүйл гэж юм байдаг. Улс төрийн нам үзэл баримтлал, үнэт зүйлгүй бол шүншиггүй бурхнаас ялгаагүй. Тиймээс улс төрийн намууд үзэл санаа, үнэт зүйлээрээ өрсөлдөж, сөргөлдөж оршин тогтнодог. Түүнийгээ улс төрийн бодлого, мөрийн хөтөлбөр болгож дэвшүүлдэг, ялсан нам нь бодлогоо хэрэгжүүлдэг.

МАН-ын хувьд зүүн төвийн үзэлтэй, нийгмийн халамж, төрийн зохицуулалт, нийгмийн тэгш байдлыг (тэгш эрх биш) үнэт зүйлээ болгодог. Хүний хөдөлмөрлөж олсон баялгийг татварлаж аваад хөдлөмөрлөөгүй хэсэгт нь халамж болгож өгөхийг нийгмийн тэгш байдал гэж үздэг. Наймхан жилийн дотор намын дарга, УИХ-ын гишүүд, сайд нар, хотын даргаасаа эхлээд улсын Ерөнхийлөгч нь хүртэл Монголын тэргүүн баячууд, тэрбумтнууд болсон явдал үүнийг нотолно. Огт ямар ч бизнес хийдэггүй, ямар ч компани, аж ахуй эрхэлдэггүй мөртлөө шүү дээ.

Харин АН-ын хувьд баруун төвийн үзэлтэй, хүний эрхийг дээдэлдэг, хувийн өмчийг хамгаалдаг, төрийн зохицуулалт, дарамтыг аль болох бага байлгах, татварыг бууруулах, авсаархан чадварлаг төртэй, хүчирхэг эдийн засагтай байхыг бодлогоо болгодог. Харамсалтай нь, цаг үргэлж энэ үзэл санаан дээрээ хатуу байж чадаагүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.

Улс төрийн намын үндэс суурь болох үзэл санаа, үнэт зүйл гэдэг юм сулраад, алсраад ирэхээр нам дотор лидер дагасан өрсөлдөөн, сөргөлдөөн бий болдог, бүлэг фракцид хуваагддаг. Үүнийхээ нанжидыг АН өнгөрсөн найман жилд сайтар эдэлсэн. Төрийн эрх барьсан намаас хамгийн муу сөрөг хүчин болтлоо уруудсан. Үүнийг буцаах арга нь өөрийн үнэт зүйл, үзэл баримтлал дээрээ хатуу зогсох, хамгаалах явдал.

Тиймээс Л.Гантөмөр намын дарга болоод хамгийн түрүүнд хэлсэн зүйл нь “Үзэл баримтлалтай, үнэт зүйлтэй нам болно оо. Лидерүүдийн талцал хуваагдлыг таягдаж хаяна аа. Гишүүддээ суурилсан нам болно оо” гэсэн. АН хамгийн богино хугацаанд засагласан боловч хамгийн олон лидертэй нам. Лидерүүд нь дор бүрнээ характертай, харизмтай. Тийм хүмүүс намыг хагалах нь маш амархан байдаг. Тиймээс гишүүддээ түшиглэсэн нам байя аа гэсэн. Гишүүд нь лидерүүдээ дагаж хагардаг биш, намынхаа үзэл баримтлал, үнэт зүйлдээр нэгддэг, түүний төлөө явдаг байх тухай.

Намын мөрийн хөтөлбөр ч гэсэн үүн дээр тогтох ёстой. Хүний эрх, өмчийн эрхийг хамгаалахын тулд юу хийх вэ, төрийг цомхон чадварлаг болгохын тулд ямар арга хэмжээ авах вэ, хүн биш хууль засагладаг нийгмийг яаж бүтээх вэ гэх мэт. Тэгвэл иргэд, сонгогчид нь ч, гишүүд нь ч “Энэ жинхэнэ АН байна аа, манай тал мөн байна аа” гэж итгэж үнэмшинэ. Сонголтоо хийхэд хялбар, ойлгомжтой болно.

Намын үзэл баримтлал гэдэг нь зүйрлэвэл тулаанд барьж ордог туг юм. Сүүлийн хоёр сонгуулиар баахан туггүй нөхөд байлдлаа шүү дээ. Ардын намтай ав адилхан юм ярьдаг, ард түмэн аль талд нь орохоо мэдэхгүй. Аргаа бараад арай мөнгөтэй, бэлтэйд нь саналаа өгөө биз дээ. Амаа барьж байгаа нь л одоо болохоос биш.

Тийм болохоор АН одоо МАН-ын аргаар сонгуульд өрсөлдөнө гэж байхгүй. АН бол АН юм гэдэг ялгарлаа харуулах хэрэгтэй. Энэ ялгарал нь АН-ын үзэл баримтлал, үнэт зүйл байх болно. Сонгууль ойртох тусам МАН-ын дарга нар өөрийнхөө тугийг шидчихээд АН-ын тугийг шүүрэх гэдэг болсон байна. Хүний эрхийг дээдэлнэ, хувийн өмчийг хамгаална гэнэ. Худлаа шүү, Хувьсгалт намын үр могойд тийм мөн чанар байхгүй. Арчиллын үнэт зүйлсийг АН л хамгаална. Хамгаалж чадахгүй бол нэг намын дарангуйлал руу эргэлт буцалтгүй явна. Ийм л юм.

Цагаан суварга, Хармагтайн ордууд зэсээ экспортлоход бэлэн байдалд орсон

0

Уул уурхайн биржээр зэсээ зарах шийдвэр өнөөдрийн Засгийн газрын хуралдаанаас гарсан гэдгийг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар хэлэв.

Үргэлжлүүлэн тэрбээр “Засгийн газрын тогтоолд уул уурхайн биржээр арилжсан зэс, молибдены баяжмалд ногдуулж байгаа АМНАТ-ын татварыг тухайн биржийн үнээс нь авахаар шийдвэрлэлээ.

Гуравдугаар сарын 18-нд хэлэлцүүлэг хийх ба зэсийн үйлдвэртэй улсуудын компаниудыг урьж оролцуулан биржээр зэсээ зарж эхлэх гэж байгаагаа хэлнэ. Энэхүү хэлэлцүүлгээр яг хэзээ зарж эхлэхээ шийдвэрлэнэ.

Мөн эхний ээлжид Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн баяжмалын 5-10 хувийг 2024 онд зарна. Оюутолгойд харин хүсэлт тавьж байгаа. Миний хувьд маргааш Канад улс руу уул уурхайн томоохон хэмжээний уулзалтад явах ба энэ үеэр уг асуудлын талаар тусгайлан ярина” гэв.

Лондонгийн биржийн үнээр “Эрдэнэт”-ийн зэсийн баяжмалыг зардаг. Тодорхой хэмжээний хасалтуудыг хийдэг. Олон улсын жишгийн дагуу.

Нүүрс яаж 70 сая тоннд хүрсэн бэ гэхээр биржээр арилжаалдаг болсноор худалдан авагч нарт Монголын нүүрсийг худалдан авах тоглоом ойлгомжтой болсон. Тийм  учраас жилд 30 гаруй сая тоннд хүрдэг байсан  нүүрсний экспорт 70 сая тоннд хүрч, нэмэгдсэн.

Монгол Улс зэсийн экспортын хувьд дэлхийд нэлээн томоохон тоглогчдоо тооцогддог. Дэлхийд Конг, ОХУ зэрэг хэдхэн улс зэс нийлүүлдэг. Манай үйлдвэрлэгч, дийлэнх худалдан авагч хаяанд байна. Лондонгийн үнийг дагаад байх шаардалга алга, үнийг өөрсдөө тогтооно гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.

Зэсийн нөөцийг сонирхуулбал, ОХУ 62 сая тонн цэвэр зэстэй, Монгол Улс 56 мянган тонн зэсийн баяжмалтай бол Австрали 97 мянга, Чили улс 190 сая тонн зэсийн нөөцтэй. Энэхүү нөөцийг Америкийн геологийн албаны судалгаагаар гаргаж ирсэн. Монгол Улс зэсийн нөөцөөрөө эхний зургаад  орж байгаа.

Цагаан суварга, Хармагтайн ордууд зэсээ экспортлоход бэлэн байдалд орсон. Тийм учраас том зэсийн баяжмалын экспортлогч болох боломжтой.

Зэс нь бүх технологиудад ордог. Тийм ч учраас зэсийн үйлдвэрлэл хэрэглээгээ гүйцэхгүй байгаа. 2026-2027 оноос эрэлтээ гүйцэхгүй болохоор байгаа. Зэс хэрэглэх хэрэгцээ жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байна, Индонези, Сингапур, Энэтхэг, БНСУ зэсийн баяжмал авах сонирхол өндөр байна. Нүүрсний дараа орох экспортын том бүтээгдэхүүн. Тийм учраас биржид анхаарал тавьж байна. Ингэснээр худалдан авагч талдаа бүх зүйл тодорхой болно.

Шатахууны нөөц хангалттай байгаа гэв

0

УУХҮ-ийн сайд Ж.Ганбаатар шатахууны нөөц хэвийн байгааг дуулгав. Тэрбээр “ОХУ-ын Засгийн газраас шатахууны экспортыг зогсоох тогтоол гарах зүйл байна. Энэ нь намрын түлшний үеэр авч байсан хориг арга хэмжээ. Зуны түлшнээс өвлийн түлшинд шилжих үеэр тус улс дотоод нөөцөө хангахаар хориг тавьж байсан. Энэ үйл ажиллагаа давтагдаж байна.

Манай улсыг намрын хоригт оруулж, гаргах гэж 30 хоногийн явдал болсон. Ийм шийдвэр гаргана гэдгийг урьдчилсан мэдсэн байсан тул нэлээд сайн ажилласан.

Энэ удаагийн хоригт Монгол Улс орохгүй гэсэн мэдээллүүд ирж байна. Гэхдээ баталгаажсан мэдээлэл хараахан ирээгүй.

Шатахууны нөөц:

  • Дизель түлшний нөөц хангалттай, бүх сав дүүрсэн.
  • Евро-92 бүх сав дүүрсэн, маш сайн нөөцтэй.
  • АИ92 шатахууны нөөц хэвийн, хангалттай байна.

ОХУ-аас сард 120,000-140,000 тонн дизель түлш, АИ92, Евро 92 нийлээд 60,000-70,000 тонныг импортлох гэрээтэй. 92 шатахууныг 705 ам.доллароор, таван жил авах гэрээтэй.  Шатахууны захиалгыг зургаан сараар хийж, авч байгаа” гэлээ.

Бидний дайсан

0

Хүн төрөлхтөн хорьдугаар зуунаа үдэж шинэ хоринэгдүгээр зуунд ороод хорь гаруй жил болж байна. Хорьдугаар зуун бол нэг талаар шинжлэх ухаан, технологийн зуун байлаа, нөгөө талаар коммунизм, капитализмын зөрчлийн зуун байлаа. Хорьдугаар зуунд коммунизм гэгч хортой үзэл дэлхийд түгэн дэлгэрч эзэн хаан,ноёд хөрөнгөтөн, феодал, лам санваартнуудыг устгачихвал коммунист нийгмийг байгуулж жаргах болно хэмээн их хядлага явуулж нийтдээ 100 сая хүн коммунизмаас болж үхэж үрэгджээ.

Еврейчүүд,коммунистуудыгустгачихвал жаргалтай сайхан нийгэм болно хэмээн үздэг германий нацистууд нийт 11 сая хүнийг хөнөөжээ. Зөвлөлт улсад Сталин ардын дайснууд хэмээн 24 сая зөвлөлт хүнийг хөнөөжээ. Хятадад Мао ардын дайсан хэмээн 65 сая хятад иргэнийг хөнөөжээ. Энэ зуунд дэлхийн дайн 2 удаа болж нийтдээ 80 сая хүн үхэж үрэгджээ. Биднийг хүүхэд байхад том хүмүүс бидний дайснууд болвоос америкийн империалистууд, японы милитаристууд, хятадын маочууд хэмээн ярьдаг байв. Гэтэл хорьдугаар зуунд бидний дайсан гэдэг байсан Америк, Япон, Герман, Хятад улс хөгжлийн хамгийн өндөр түвшинд хүрчихжээ. Харинбид дайсныг хайсаар хамаг цагаа алдаж, хоцрогдолын ёроолд унасан байв.

Биднийг хойд хөрш улсад оюутан байхад зөвлөлтийн оюутнууд“Бид бол агуу Зөвлөлт улсын иргэд. Монголчууд та нар бол манай Зөвлөлтийн 16 дахь республик. Зөвлөлт гүрний дайсан бол Америк” гэдэг байлаа. Зөвлөлтийн оюутнуудад 7 хоногийн нэг бүтэн өдөр цэрэг иргэний хамгаалалтын хичээл ордог байв. Монголын оюутнууд бид тэр өдөр нь амралттай байдаг байв. Би тэднээс “Та нар энэ өдөр юү судалдаг юм бэ дээ?” гэхэд тэд “Бид АК буугаар яаж буудахыг сурдаг, энэ бууг яаж хурдан задалж хурдан угсардагийг сурдаг. Цөмийн дайн болвол цөмийн цацраг идэвхжилээс хэрхэн хамгаалах талаар судалдаг” гэж билээ.

Зөвлөлтийн ард түмэн тэр үед энхийн цагт дайнд л бэлтгэдэг байж дээ. Би тэр үед юун АК буугаар буудаж сурах, ямар зэвсэг яаж эзэмшдэгийг огт мэддэггүй байлаа. Мэдээд ч яах юм билээ. Миний чаддаг зүйл бол ном унших л байлаа. Хорьдугаар зуунд дэлхий цөмийн дайны ирмэг дээр байжээ. Карибын тэнгисийн хямрал болж солонгосын болон вьетнамын дайн болж байлаа. Дараа нь афганы дайн, чечений дайн гээд дайн ер тасарсангүй. Хятадын удирдагч Мао Зедун тэр үед “Цөмийн дайн болвол хятадууд бид 300 сая хүнтэй энэ дэлхийд амьд үлдэж бусад улсууд бүгд үхэж дуусна” гэдэг байв. Тэр үед Кубын удирдагч Фидел Кастро зөвлөлтийн удирдагчдыг ятгаж, “Америкийг атомын бөмбөгөөр бөмбөгдөж устгаач” хэмээн удаа дараа шаарддаг байжээ.

Солонгосын дайныг хойд солонгосын удирдагч, коммунист Ким Ирсен өдөөж Сталины дэмжлэгийг авч 1950 онд 175 000 цэрэг, 150 танк , 172 нисэх онгоцтой Өмнөд Солонгосын эсрэг гэнэт дайрсан байдаг. Тэд “Бид заналт дайсан америкийн империалистуудын эсрэг дайн хийж Солонгос орноо нэгтгэнэ” хэмээн зарлаж байсан. Тэр үед өмнөд Солонгос ердөө 90 000 цэрэгтэй л байжээ. Хойд солонгосын улаан арми, хятадын улаан армитай хамтран удалгүй өмнөд солонгосын нийслэл Сөүл хотыг эзлээд улмаар Бусан хотод ойртож бараг бүх өмнөд Солонгосыг эзлэх тун дөхсөн байдаг. Тэдний өдөөсөн дайнд нийтдээ өмнөд солонгосын 1.3 сая цэрэг, америкийн 57 000 цэрэг, хойд солонгосын 520 000 цэрэг, хятадын улаан армийн 900 000 цэрэг амь үрэгдэж, нийтдээ энгийн 3.0 сая иргэн амь үрэгдсэн байдаг. Энэ дайн 1953 онд Сталины нас барсан жилд зогссон. Энэ дайн дуусаагүй, хэзээ ч эхлэхэд бэлэн байдаг юм. Солонгосын дайн зогсоод 70 жил болоод байхад хойд солонгосчууд одоо ч гэсэн америкийн империалистууд бол бидний дайсан хэмээн итгэсээр эдүгээ цөмийн дайнд бэлтгэсээр байгаа нь тун аймшигтай түүх шүү.

Эдүгээ хориннэгдүгээр зуунд энэ дайн хэмээх эмгэнэлт явдал дахин давтагдаж байна. Тэр юү вэ гэвэл, хоёрхон жилийн өмнө Орос улс Путины тушаалаар Украиныг нацистуудаас чөлөөлнө гээд агаараар дүүрэн онгоц, газраар дүүрэн танктай 300 000 орос цэрэг Украин руу үүрийн 04 цагт довтолсон. Тэд Украинд байгаа нацистуудыг устгана хэмээн дайрсан. Гэвч тэнд нэг ч нацист байсангүй. Тэнд эх орноо хамгаалсан украины дайчид л байлаа. Дэлхийд нацизм устаад 85 жил, коммунизм устаад 33 жил болж байна. Украинд дайн болоод 2 жил өнгөрчээ. “Оросын тал 500 000 цэргээ алдсан, Украины тал 31 000 цэргээ алдсан” хэмээн Украины ерөнхийлөгч В.Зеленский саяхан мэдэгдэв.

Эдүгээ Оросын тал хоёр жилийн өмнөх шигээ Украинд байдаг нацистуудыг устгана гэж ярихаа больжээ. Одоо Оросын эрх баригчид“Украин бол манай Оросын газар нутаг. БидУкраины бүх газар нутгийг эзэлнэ. Өрнөдийнхөнөөс бид айхгүй. Бид НАТО-тай байлдана, Английн Лондон хот , Америкийн Вашингтон хотыг атомын бөмбөгөөр бөмбөгдөнө” гэх болжээ. Оросын эрх баригчид болон олигархиудын олон хүүхдүүд Англи, Америкийн их, дээд сургуулиудыг төгсөөд тэндэхийн иргэд болцгоосон байдаг. Тэхлээр тэд өөрсдийн хүүхдээ атомын бөмбөгөөр бөмбөгдөх гэж үү. Путин эдүгээ оросын ард түмэнд хандаж “Бид эх орноо хамгаалах хэрэгтэй. Бид аль эрт Украиныг дайрах ёстой байжээ. Бид ялах болно. Ялалт бидний талд” хэмээнард түмнээ дайнд уриалах аж. Оросын ард түмэн эдүгээ ганц хүнийг амыг харж байна, ганц хүний дарангуйллыг хүртэхээрээ нэг болж байна. Орост одоо парламентийн эрх мэдэл,хүний эрх, эрх чөлөө гэх зүйл огт алга болсон.

Оросын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхөөр сонгуулийн төв хороонд бүртгүүлэх гэсэн Госдумын экс депутат, дэд эрдэмтэн Борис Надеждиныг Сонгуулийн төв хороо бүртгэхээс шууд л татгалзав. Надеждин 100 000 гарын үсэг цуглуулахаас 200 000 гарын үсэг цуглуулж эдгээрээс зөвхөн 105 000 гарын үсэгийг сонгон үлдээж сонгуулийн хороонд өгчээ. Гэтэл оросын сонгуулийн төв хороо түүний гарын үсгийн 15 хувь хуурамч хэмээн гүтгэж бүртгэхээс татгалзав. Дээд Шүүхэд гомдол гаргасан боловч татгалзсан хариу өгөв. Б.Надеждин ард түмэндээ “ Дайныг зогсооно, Өрнөд европтой харилцаагаа сэргээж сайжруулна” хэмээн мэдэгдсэн боловч түүний энэмэдэгдэл оросын эрх баригчдад таалагдсангүй. Б.Надеждинд гадаад руу зугтахаас өөр зам үлдсэнгүй.

Саяхан сөрөг хүчний удирдагч Алексей Навальный нас барж төрсөн эх нь хүүгийнхээ шарилыг авах гэж ихэд зовлоо. Хорих анги Навальныйн шарилыг эхд нь өгөхгүй олон өдөр хүнд суртал гаргав. Аргаа барсан эх нь Путинд хандаж видео мэдэгдэл хийж, хүүгийн минь шарилыг өгөөч хэмээн олон удаа гуйсан. Оросын үнэн алдартны шашны ёсоор нас барсан хүнийг 3 дахь өдөр нь оршуулах ёстой. Гэтэл төр засаг нь хүүгийнх нь шарилыг өгдөггүй. Оросын Хорих ангийн мөрдөн байцаагч эхд нь “Танай хүүгийн шарилыг энд Хорих ангийн ойролцоо оршуулахыг та зөвшөөр. Тэгвэл хүүгийн чинь шарилыг танд өгнө” хэмээн тулган шаардаж байжээ. Оросын жирийн нэгэн иргэн эмэгтэйхүүгээ оршуулах эрхийг төр засгаас хүртэл гуйх болж байдаг. Орос оронд ерөнхийлөгч л зөвшөөрөхгүй бол бүх юм бүтэхгүй.

Монголд ч гэсэн хорьдугаар зууны эхэнд аймшигтай явдал тохиосон. 1921 онд ардын засаг тогтлоо, агуу Зөвлөлт улстай ах дүүгийн найрамдалт харилцаа тогтоолоо хэмээн монголчууд бүгд л баяртай байсан. Гэтэл ардын засгийн анхны жилүүдэд Богд хаан, Богд хатан, Бодоо, Данзан, Сүх жанжин гээдбүгд л гэнэт цувраад ойр ойрхон үхээд байсан. Урьд өмнө нь Монголд ингэж монголын төр засгийн удирдагчид ойр ойрхон олноороо гэнэт үхэж байсангүй. Гэтэл нийслэл Хүрээнд Зөвлөлт улсаас чекист Яков Блюмкин гэдэг хорьдугаар зууны хамгийн том алуурчин Монголд ирээд ганц жилийн дотор монголын төр, шашны тэргүүнүүдийг нь нууцаар хорлож хөнөөгөөд яваад өгсөн байдаг. Үүнийг хэн ч мэдээгүй, хэн ч учрыг нь олооогүй өнгөрсөн. Монголд дараа нь ардын дайсан, хувьсгалын эсэргүү, хар шар феодалууд, японы тагнуул хэмээн үй түмэн зохиомол хэрэг үүсгэж олон арван мянган монгол хүнийг ямар ч мөрдлөгө, шалгалт, өмгөөлөл, шүүх үгүйгээр шууд л буудчихсан. Монголчууд хүн бүү хэл, унаж яваа морь, хоттой хонио хамгаалдаг банхар нохойгоо хүртэл ихэд хайрладаг. Гэтэл монгол хүний амь нохойноос дор болсон цаг тохиосон шүү. Монголчууд бид “Халх голын дайнд ялсан, Японы эсрэг дайнд ялсан” хэмээн ихэд хөөрцөглөдөг. Гэтэл эдгээр дайнд үхсэн монголчуудын тооноос хэдэн арав дахин олон монгол хүн энхийн цагт эх орондоо улаантнуудад буудуулан үхсэн байдаг юм.

Халх голын дайнд нийтдээ 200 монгол цэрэг амь үрэгджээ. Эдгээр амь үрэгдсэн монгол цэргийн бараг зуу шахам нь оросын улаан цэргийн суманд амь үрэгджээ. Монголын 8-р морьт дивизийн 100 шахам морьт цэргүүдийг 1937 оны 7-р сард оросын улаан армийн байлдааны нисэх онгоцууд “Баргын морьт цэрэг” хэмээн андуурч бөмбөгдөж, пулемётаар буудаж амь насыг нь хөнөөжээ. Тэгээд оросын цэргийн удирдагчид алдаагаа булзааруулахын тулд Монголын Цэргийн яамны орлогч, Бүх цэргийн жанжны орлогч, Корпусын захирагч Ц.Лувсандонойг “ Рацаар японы нисэх онгоцнуудыг дуудаж монгол цэргүүдийг бөмбөгдүүлсэн японы тагнуул” хэмээн гүтгэж баривчлан Орост хүргүүлэн Москва хотод Бутырийн шоронд тамлан эрүүдэж зовоосоор эцэст нь 1941 онд цаазалжээ. Чойбалсан ард түмнээ хувьсгалын эсэргүү, хар шар феодал, японы тагнуул, ардын дайсан хэмээн гүтгэж өөрийн гарын үсэг зурсан тушаалаар ямар ч гэмгүй 22 000 монгол хүнийг цаазлан хороожээ. Нийтдээ улаантны их аллагаар 35 000 гэм зэмгүй монгол хүн цаазлуулан алагдсан байдаг. Ард түмнийхээ дундаас ардын дайснуудыг эрж цаазалсаар байталадаг сүүлдээхонь төхөөрөх эр хүнгүй шахам болжээ.

“Ардын засгийн үед чөтгөрийн тоо эрс цөөрсөн” гэгчээр социализмын үед чөтгөрлиг хүмүүсийн тоо эрс өсчээ. Монгол хүн бие биенээ матна, шүүмжилнэ, ховлоно, үзэн ядна, ангийн дайсан хэмээн ална, улаан Орост барьж өгөөд цаазлуулна, шоронд хийнэ, хүүхэд, жирэмсэн бүсгүйчүүдийг хүртэл хайр найргүй буудна.Монгол хүнд зугатаах газаргүй байлаа. Умар зүгт улаан Орос, өмнө зүгт улаан Хятад хүрээлэн бүсэлчихсэнбайв.

Социализмын үед монголчууд дайсныг маш их үзэн яддаг байсан. Тэр дайснууд нь дэлхийгээр ч дүүрэн, монголд ч дүүрэн байсан бололтой. Социализмын үед хүнлэг сэтгэл, өрөвч сэтгэл, боди сэтгэл бол сул дорой явдал хэмээн үздэг байлаа. Коммунист хүн ардын дайсныг өршөөдөггүй байх ёстой, хүүхэд байсан ч, лам байсан ч, эх эцэг, ах дүү байсан ч ардын дайсан л бол өршөөх ёсгүй хэмээн үздэг байв. Монголчууд социализмын үед Чингис хаан, Будда хоёр шүтээнээ маш их доромжилж, хараан зүхэж, үзэн ядаж, харин харийн орны Маркс, Ленин, Сталиныг “агуу их хувьсгалч” хэмээн сохроор шүтэн биширдэг байв. Америкийг бүр их үзэн ядаж,америк хүн гэхлээр том хар цилиндр малгай өмссөн, цүдгэр гэдэстэй хөрөнгөтөн мангас хэмээн ойлгодог байв. Дараа нь бидний дайсан Хятад болж хувирсан. Одоо ч олон монгол хүн хятад хүнийг үзэн ядаж муучилсаар байгаа. Хятадын хөрөнгө оруулагч нарыг зочид буудалд нь хөнөөж хөрөнгө мөнгийг нь дээрэмдсэн явдал орчин үед Монголд гарсан. Гэтэл тэр муучилдаг Хятад улс эдүгээ дэлхийн хоёр дахь хүчирхэг эдийн засагтай, ядуурлыг устгасан дэлхийн хүчирхэг улс болчихсон байх жишээтэй.

Бидний цөөхөн сэтгүүлчдийг заримдаа ганц хоёр нийтлэл бичихээр зарим монголчууд маань “муу хужаа”,“муу хятад”, “барууны муу тэжээвэр гөлөг” хэмээн доромжилдог юм. Баабар, Баярхүү хэмээх монголын хамгийн том хоёр нийтлэлчийг хүртэл ээлжит нийтлэлээ бичихээр нь хятад, хужаа гээд муучлаад байдаг нь бүр солиорол гэлтэй. Би сайн санаж байна. Наяад оны эхэнд би Хэнтий нутагтаа ажиллаж байхдаа анх Р.Чойномын шүлгүүдийг олж уншижтүүний авьяас, зоригийг нь биширдэг байлаа. Гэтэл Чойномыг Хэнтий аймгийн нийгмийг хамгаалах хэлтсийннэгэн ахмад цолтой хүн нэгэн айлд очоод байхдаа шүлгийг нь олж нам засагтаа матаад цол нэмж хошууч болсон байдаг юм. Р.Чойном түүний балгаар эцэстээ шоронд орж олон жил болоод бие нь муудсан, шоронгоос гараад тун удалгүй нас барсан.

Би наяад оны сүүлчээр Баабарын “Бүү март, мартвал сөнөнө” гэдэг бичгийн машинаар бичсэн нууц бүтээлийг нь Хэнтий аймгийн гүйцэтгэх захиргаанд хамт ажилладаг байсан Г.Өлзийдоо найз маань “Энэ Баабар хэмээх хүний бичсэн бүтээлийг манай аймгийн “Хан Хэнтий” чуулгын дуучин Н.Төмөрхуяг нийслэл хотоос саяхан Өндөрхаанд авчирчээ. Үүнийг унш” хэмээн надад дамжуулан өгч билээ. Би түүнийг нь уншиж монголын ялзарсан нийгмийг маш үнэн зөв, шулуун шударгаар хурц шүүмжилсэнийг нь үзээд социализмын үед ингэж бичсэн эр зоригийг нь гайхаж, “Баабар ямар их үнэн зүйл бичсэн байна вэ, энэ бүтээлийг нь НАХЯ-ны бууны нохойнуудолоод Баабарыг баривчилж шоронд хийчих вий” хэмээн бодож билээ.

Баабар хэзээ ч худал зүйл бичдэггүй, зөвхөн үндэслэлтэй, үнэн баримтат, уншвартай, сонирхолтой зүйл бичдэг юм. Тэр вээр бичсэн ном, нийтлэлийнхээ дор заавал орос, англи, монгол хэл дээрхи эх сурвалжийг нь жагсааж бичсэн байдаг юм. Гэтэл Баабарыг худал юм бичлээ, үлгэр бичлээ, барууны тэжээвэр гөлөг ч гэх шиг одоо болтол зарим монголчууд элдвээр гүтгэж муучилдагийг нь хараад сэтгэцийн өвчтэй хүмүүс Монголд олширсон юм болов уу хэмээнгайхдаг юм.

Саяхан 92 настай хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн нэгэн өвгөн хувьсгалын эсэргүү 1932 оны лам нарын бослогыг нийтлэлч Баабар “ардын бослого” гэж бичсэн байна хэмээн Прокурорын газарт хандаж өргөдөл гомдол бичжээ. Гэтэл прокурорын газар өргөдлийг нь бүртгэж авсан байгаа юм. Прокурор тэр өргөдлийг нь “Матаас бичихийн оронд Маань уншиж сураач, та” гээд буцаачихсан бол жинхэнэ ардчилсан төр гэдгээ харуулах байлаа. Даанч ингэж чадсангүй. Монголд одоо болтол ардын дайсныг илрүүлэх ажиллагаа хараахан дуусаагүй ажээ.

Ардчилал Монголд ялаад 33 жил болоод байна. Энэ бол ард түмнээрээ эрүүл ухаантай болж хөгжихөд хангалттай хугацаа юм биш үү. Эдүгээ Монголд гадаадын тагнуул хэмээн зарим сэтгүүлчийг барьж шоронд хорьжээ. Эдүгээ хорин нэгдүгээр зуун гарчихаадбайхад ямар ч тагнуул, ямар ч дайсан Монголдбайхгүй юм биш үү. Харин өнөөдөр Монголд авилгачид, хулгайчид, луйварчид бол сүрэг сүргээрээ л байна. Хууль зөрчиж улс орноо тоносон, сүйтгэсэн, хулгайлсан, дээрэмдсэн этгээдийг хуулийн дагуу шийтгэж шоронд хийх нь зүй ёсны асуудал.

Эдүгээ дэлхийд хүн төрөлхтөнд дайсагнадаг улс байна уу. Дэлхийн 200 улсаас Орос, Хойд Солонгос, Иран гурав л дэлхийг дайн, цөмийн зэвсгээр айлгаж байна даа.

Нийтлэлээ төгсгөхийн өмнө нэг зүйл хэлье. Хүмүүс минь. Дайсныг гаднаас эрэхээ больцгоо. Дайсныг дотроосоо хайцгаа. Одооноос 2500 жилийн өмнө Будда: “Хүнд дайсан гэж байхгүй. Дайсныг гаднаас эрээд хэрэггүй. Хүмүүүс бидний дайсан бол сэтгэлийн дотор бугшсан нисваанис юм. Нисваанис гэж бидний сэтгэлийн гэмийг хэлдэг юм. Нисваанис гэдэг нь хүмүүс бидний уур, шунал, мунхаглал юм. Учир иймд хүмүүс уур,шунал, мунхаглал дээр суурилсан сэтгэлийн 84 000 нисваанисыг дарсан цагт Амар амгалан, Аз жаргал ирнэ” хэмээн айлджээ. Энэ айлдвар орчин цагт ч гэсэн хүчин төгөлдөр байгаа шүү, нөхөд минь.

Зохиолч, сэтгүүлч Д.Сүхбаатар /baabar.mn/

Жижиг намуудын жагсаалт босго давбал УИХ-д орж ирэх хүмүүс

0

Улсын дээд шүүхэд 37 нам бүртгэлтэй байна. Бүгдээрээ 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох эрхтэй. Одоогийн УИХ-д суудалтай гурван нам байна. Тэднээс гадна УИХ-д суудалгүй буюу жижиг 10 гаруй нам идэвхтэй буюу тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ талаас нь харвал ирэх зуны УИХ-ын сонгуулиар нэлээд нам суудал авах боломжтой харагдаж байна.

Учир нь энэ сонгуулиас эхлээд УИХ-ын 126 гишүүний 78 нь мажоратор буюу тойргоос, 48 пропорциональ буюу жагсаалтаас гарч ирнэ. Жижиг намуудын хувьд пропорциональ буюу жагсаалтад илүү найдаж байгаа нь анзаарагдаж эхэллээ. Найдлага бол бий. УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 4.2.2-т “Намын тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын дөрөв буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх” гэсэн босго тавигдсан. Улмаар 74.2.3-т “Хоёр нам бүхий эвслийн тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын тав буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх”, 74.2.4-т “Гурав буюу түүнээс дээш нам бүхий эвслийн тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын долоо буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх” гэж заасан.

Тэр утгаараа жижиг намуудын жагсаалтыг тэргүүлж, нэгдүгээрт бичигдэж чадсан улстөрчид нам нь босго давбал хамгийн түрүүнд УИХ-д орохоор байна. Тэдгээр намыг Улсын дээд шүүхэд бүртэгдсэн дарааллаар нь харвал Ногоон нам, МҮАН-ын Үндэсний эвслээс ХНХ-ын сайд асан Н.Номтойбаяр, ИЗНН-аас УИХ-ын гишүүн асан Б.Батбаатар, Эх орон намаас УИХ-ын гишүүн асан, “Эрэл”-ийн Б.Эрдэнэбат, БНН-аас УИХ-ын гишүүн асан, “Буян”-гийн Б:Жаргалсайхан, Ард түмний намаас УИХ-ын гишүүн асан Л.Гүндалай, Монголын хүний төлөө намаас Х.Бат-Ялалт, Үнэн ба зөв намаас А.Отгонбаатар, ШИНЭ намаас УИХ-ын гишүүн асан Ж.Батзандан, Иргэдийн оролцооны нэгдлийн намаас УИХ-ын гишүүн асан Ц.Оюунгэрэл, Сайн ардчилсан иргэдийн нэгдсэн намаас НИТХ-ын төлөөлөгч Б.Жагар нарт намаасаа хамгийн эхэнд УИХ-ын гишүүн болох боломж харагдаж байна.

Эдний дийлэнх нь УИХ-ын гишүүн, сайдаар ажиллаж байжээ. Тухайлбал Б.Жаргалсайхан 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүн, 2006-2007 онд УИХ-ын гишүүнээр ажилласан. Л.Гүндалай 2000 оноос хойш УИХ-д гурав дараалж сонгогдсон. 2006-2007 онд Эрүүл мэндийн сайдаар ажилласан. Б.Батбаатар 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүн байсан. Н.Номтойбаяр 2012, 2016 онуудад УИХ-д сонгогдсон. 2012 онд ХНХ-ын дэд сайд, 2016-2017 онд ХНХ-ын сайдын албан тушаалыг хашсан. Б.Эрдэнэбат 2004-2008 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож ажилласан. Ц.Оюунгэрэл 2012-2016 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож, 2012-2014 онд ССАЖ-ын сайдаар томилогдож ажиллажээ. Ж.Батзандан 2012, 2016 онуудад УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон. Ийм намтартай.

Тэдний тухайд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 29.3-т заасан “Нэр дэвшигч хуульд заасан нийтлэг шаардлагаас гадна дараахь шаардлагыг хангасан байна” гэсний дагуу “Банк, бусад хуулийн этгээд, иргэнд шүүх болон арбитрын шийдвэрээр тогтоогдсон төлбөл зохих зээл, барьцаа болон батлан даалтын өр төлбөргүй байх”, “Татварын хугацаа хэтэрсэн өр төлбөргүй байх, аль нэг компанийн 51, түүнээс дээш хувийн хувьцаа эзэмшдэг бол тухайн компани нь албан татварын хугацаа хэтэрсэн өргүй байх”, “Сүүлийн зургаа хүртэл жилийн хугацаанд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлд гишүүнээр ажиллаж байгаагүй” гэх шаардлага.

Мөн “Нэг намын гишүүнийг өөр намаас, эвслийн тухайд түүнд нэгдэн орсон намуудаас өөр намын гишүүнийг нэр дэвшүүлэхийг хориглоно”, “Нэр дэвшигч нь нэгээс илүү тойрогт нэр дэвшихийг хориглоно”, “Тойрогт болон жагсаалтад зэрэг нэр дэвшихийг хориглоно”, “Гэмт хэрэг үйлдэж шүүхийн хүчин төгөлдөр шийтгэх тогтоолоор ял эдэлж байгаа хүн нэр дэвшихийг хориглоно”, “Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн нь шүүхээр тогтоогдсон бол нэр дэвшихийг хориглоно” гэснийг зөрчөөгүй тохиолдолд жагсаалтыг өнгөлөх боломжтой юм байна.

Эх сурвалж Өдрийн сонин

Дилова хутагтын хуучилсан буг чөтгөрийн түүх, болсон явдал

0

Дилова хутагт Хаттори хоёрын танилцан нөхөрлөсөн түүх

Широ Хаттори (1908-1995) болбоос Япон улсын тэргүүлэх Монгол судлаачдын нэг, Монголын нууц товчооны болон Алтай язгуурын хэлнүүдийн судалгаагаараа нэрд гарсан эрдэмтэн билээ. Их сургуульд байхдаа монгол, турк, татаар хэл үзэж төгсөөд Хөлөнбуйрт ажиллаж, монгол хэлээ, Харбин Хайлаарт татааруудын дунд аж төрөн, татаар хэлээ зүгшрүүлж авсан байна. Татаар бүсгүйтэй гэрлэснээр орос татаар хоёр хэлэнд бүр ч нэвтэрчээ[1]. 1943 онд Монголын нууц товчоогоор докторын зэргээ хамгаалаад 1949 онд Токиогийн их сургуулийн бүрэн эрхт профессор болов.

Дараа жил нь буюу 1950 онд Мичиганы их сургуульд зочин багшаар уригдан ирж, Алтай хэл шинжлэл, Япон хэлний хичээл зааж байхдаа Калифорниагийн их сургуулийн Бэркэлий дэх салбарт нэгэн удаа зочилсноор Дилова хутагттай уулзах завшаан тохиожээ. Тэр хоёрын анх таарсан түүх их сонин. 1951 оны зуны нэгэн өдөр Широ Хаттори Бэркэлийгийн гудамжаар зугаалан явж байв. Гэтэл урдаас нь яах аргагүй монгол хувцастай хүн айсуй гэнэ. Одоо бол Америкийн аль ч муж, хотод монгол хүнтэй таарахад гайхаад байх зүйл ер үгүй, тэр үед бол үнэхээр санаанд багтмааргүй юм л даа. Тийм ч учраас юу юугүй шууд яваад очсонгүй, болгоомжтой харсаар дөхөж. Ойртоод харваас яах аргагүй монгол хувцас, байдал төрх нь яагаад ч хятад биш хүн байсны тул зориглон монголоор мэндэлбээс хариу монголоор ярьсан, тэр хүн нь Дилова хутагт байсан ажээ. Широ Хатторигийн хамгийн их баярласан юм нь юу байв гэхээр тэрбээр урд нь Өвөр Монголчуудын дунд аж төрсөн, хэл аялгууг нь сайтар судалсан, харин халх аялгууг тийн нарийвчлан судлах боломжгүй явсаар ирсэн байтал Америкийн гудамжинд таарсан өнөө шинэ танил нь цэвэр халхаар ярилцаж эхэлсэн нь үнэхээр гайхалтай аз болсон аж.

Дилова хутагт тавиад оны эхээр нэг талаас Балтиморын халуунаас зугтаж, сэрүүн газар зусах, нөгөө талаар Лессингийн эрхэлж асан Монгол-Англи толийг бүтээх ажилд оролцох хэргээр зундаа Сан-Франсиско хотноо ирдэг байв. Монгол хэлээр ярьдаг япон эрдэмтэнтэй танилцсандаа өөрөө ч мөн олзуурхаж, шууд кофены газар урьж, цай авч өгчээ. Үүнээс хойш Хутагт хоёр ч удаа их сургуулийн хотхонд байрлах Хатторигийн байранд очиж ярилцан, сайн нөхөд болцгоогоод Балтиморт Хатториг очвол хэл аялгууных нь жишээгээр халх аялгууг судлах, өөрөө зааж өгөх зөвшөөрлийг өгсөн байна. 1951 оны 6 сарын 27-ны өдөр Дилова хутагт Оуэн Латтиморт бичсэн захидалдаа. “…Энэ Бэрклэй манай хангай нутаг лугаа адил сэрүүхэн сайхан байна. Энэ орны хүмүүс намайг хүнд хачнаар үзэж байх олон байна. Би хэдүйн энэ хотын нэг их мүби (movie буюу кино театр) -д орсонд нэгэн цаасан дээр миний нэрийг бичүүлээд мөнгө авсангүй оруулав. Мишиган нэрт газрын сургуульд сургагчийн ажилтай Хаттори нэрт япон хүн энд ирээд буцав. Энэ жилийн 10 сар буюу хойтон жилийн 2 сард Балтиморт очиж, надаар монгол хэл заалгах санаатай хэлмүй”[2] гэж бичжээ.

Үнэхээр ч тэр оныхоо 10 сард Хаттори Мичиганы их сургуулийн ажлаа дуусгаад Балтиморт, Жон Хопкинсын их сургуульд очсон, Оуэн Латтимор найрсан хүлээн авч, хагас жилийн туршид Дилова хутагт, Онон Өргөнгөө, Хангины Гомбожав нартай ажиллах боломжийг олгосон юм.

Нэгэн өдөр Дилова хутагт Хатторитой хамт их сургуулийн цайны газар хооллож суухдаа буг чөтгөртэй учирсан улсын болсон явдлаас ярьж өгсөн байна. Хаттори ихэд сонирхон, цааш нь яриулах гэтэл тийм зүйлд итгэдэггүй, шоолоод байдаг улсад бол ярихгүй гэжээ. Хаттори бага насандаа үнэхээр сүнс сүүдэрт итгэдэг байснаа батлан өгүүлсний тул Дилова хутагт доорх хэдэн явдлыг ярьж өгсөн, үүнийг Хаттори дуу хураагуураар бичиж аваад, авианы галиг үйлдэн, Монгол нийгэмлэгийн сэтгүүлд хэвлүүлсэн байна[3]. Энд би харин галигаар нь бус, орчин цагийн кирил монгол бичгийн дүрмийн дагуу буулгаснаа толилуулъя. Харин найруулгыг нь засаагүй, чухам Хутагтын ярьсан тэр эхээрээ, хар ярианы найруулга, сул үг сэлттэйгээ буйг анхаарна биз ээ.

Адуучин Санжжавын түүх

Манай шавийн адууч Санжжав гэж нэг хүн, тэр өвөл болбол адуу оторлоод явдаг, айл айлын адуу хариулдаг, нэг тийм хүн байж. Тэгээд тэр урд нэг Хятадын Даашинхүү гэж, Монгол газраас мал худалдаж аваад Хөх хотод тууж аваачиж, тэнд худалддаг тийм нэг их пүүс байсан юм аа. Тэрүүний нэг салбар тэр адууч Санжжавыг хөлсөлж аваад явж. Тэр аваад явахлаараа, тэр замдаа нэг дөрвөн морь (тэд нар морь унаж явсан юм байна) тэр майхны данжаад нар тэр. Тэгээд нэг бас хоёр сул морьтой, тэгээд нэг тийм дөрвөн морь тэр маллаж явсан юм. Тэгээд нэг шөнө буудал дээрээс нэг өвстэй газар, хөдөө аваачиж, тэр морио өвсөн дээр тавьчхаад дэргэд нь тэр түүнийгээ манаж хонодог. Түүний ажил нь ер нь тийм л юм гэнэ.

Тэгээд нэг жаалхан цастай газар, нэг жаалхан толгойн энгэрт, нэлээн өвстэй байхлаар тэнд очоод морио чөдөрлөж тавьчхаад, тэгээд тэнд жаалхан хэвтэж байсан. Ер нь нэлээн хүйтэн байна гэнэ. Тэгээд харж байсан, тэр зүүн тал руу нь нэг муухан гал харагдаж байна гэнэ. “Үгүй энэ чинь тэнд айл байх юм байна. Тэнд очоод өвстэй юм болбол би өөрөө айлд хоноод, морио тэр айлын орчим, энэ нэг дөрвөн морио тэнд аргамжчихаад, тэгээд би тэнд унтаад, дулаан унтаад явбал сайн юм байна” гэж бодоод, морьдоо аваад тэгээд тэр яваад очсон.

Очтол нэг багашиг хар нохой гадаа нь хуцаж л байна гэнэ. Дэмий давхиад ирэх ч үгүй. Гадаа нь очоод “Нохой хорь оо” гэж дээ. Монголд тийм нэг зан байх юм. “Нохой хорь оо” гэж дуудаж. Чимээ ч үгүй. Тэгэхлээр нь буусан, тэр нохой тэнд хуцаж л байна гэнэ. Буучхаад тэр морио тэнд уячхаад, тэгээд гэрт нь яваад орсон, нэг муу, өнгөгүй, хөх гал байна гэнэ. Тэр хойд талд нэг хүн буруу хараад (нэг тийм улаан дээлтэй юм шиг) нэг тийм хүн унтаж байна гэнэ. Орон доор нь бас нэг тийм хуучин муу хөх дээлтэй хүн болтой, нэг хүн унтаж байна гэнэ. Орных нь хөл дээр улаан дээлтэй нэг бүсгүй хүн, тэр галыг өрөөсөн гараараа нүүрээ хаачихсан, тэгээд сууж байх юм гэнэ, эхнэр хүн. Баруун талд нь хоёр ямаа байна гэнэ. Хөгнөнд нь нэг тийм нэг хоёр ямаа байна гэнэ. Бүдүүхэн ямаа гэнэ. Тэр тэгээд л хивээд л байна гэнэ.

Тэгээд ороод л “Амар байна уу?” гээд л тэр бүсгүйг амар эрсэн, ер хариу хэлэхгүй, дуугүй гэнэ. Тэгээд баруун талд суугаад, тэгээд тэр тамхи татах гэж уутнаасаа гаансаа гаргаад, тамхи нэрээд л, өнөө галаас нь асаах гээд байсан, ер ноцож өгөхгүй. “Үгүй, тамхи байна уу?” гээд үзсэн байна гэнэ. Дахиад асаах гэсэн, ноцохгүй гэнэ. “Үгүй энэ чинь битүүрчихсэн юм уу?” гээд тамхиа буцааж уутанд нь гүвчхээд, гаансаа сэтхээд үлээгээд үзсэн, мөн л гаанс нь ч битүүрээгүй л гэнэ. Тэгэхлээрээ дахиад тамхиа нэрээд, бас дахиад л асаах гэсэн, үгүй, гал осолгүй харагдах, очоод асаах гэхлээр огт тамхи ноцохгүй гэнэ.

“Өө энэ ямар жигтэйхэн юм. Хаашаа юм” гэж бодож байтал тэр эхнэр мөн тэр нэг гараараа нүүрээ хаалттайгаа, нэг гараараа нэг муу аягатай юм (ингээд тэр) тулганы хойд талаар өгч байна гэнэ. Тэр дэмий ч сайнгүй, нэг хар аяга гэнэ. Тэр магад бодоход мөн модон аяга байлгүй дээ. Тэгэхлээр нь өнөөх чинь “Ээ энэ ер нь биш болж байна. Явъя” гээд дороо тамхиа гүвчхээд гаансаа өвөртөлчхөөд, тэгээд гадаа гарсан, чимээ ч үгүй л гэнэ. Мордоод л жаахан явтал л хойноос нь “Өө чи яах гэж явав? Манайд хоноод яв! Битгий яв!” гээд хойноос нь гайгүй дуудаж байна гэнэ. Тэр чиг тэр хэвээрээ. Чөтгөр гэж одоо сая мэдэж. Тэр одоо ер нь тамхи асааж болохгүй болохлоор чөтгөр гэж мэджээ, тэгээд. “Аа энэ чөтгөр юм байна” гэж. Тэгээд бас түүнээс жаахан айгаад, тэгээд майхнаасаа өнгөрөөд, цаад талд нь очиж хонож гэнэ ээ.

Тэгээд өглөө юу юугүй үүр цайгаад, гэгээ гараад ирэхлээр “Би нэг очиж үзье байз. Ердөө юу байх юм” гэж. Тэгээд тэр газар нь дэмий хол биш болохлоор өнөөх ч яваад, одоо, буцаж харьж ирэхээс өмнө тэрүүгээр яваад тэндээрээ хүрээд ирсэн. Өө тэгэхнээ нэг хуучин муусайн энэ гэрийн мод, эсгийний тасархай, элдэв нэг тийм нэг гэрийн хог, бас тэгээд нэг айл байгаа маягтай. Тэрүүний тэр хойд талд нэг хүний хагас хугас яс. Тэр зүүн талд нь бас нэг орны модны маягтай юмны хагас хугархай энэ тэр байна гэнэ. Өө тийм нэг хоёр гурван хүний яс, нэг хоёр хатчихсан ямааны толгой байна гэнэ. Гадаа нь тэр гэрийн тэнд бас нэг нохойны толгой байж байна гэж, тэгж хэлдэг юм. Тэр тэгж сая чөтгөрийг нь мэджээ.

Одоо нэг тийм шиг юм, зарим юманд болбол нэг тийм ор сорвитой, зарим нь чиг юу ч үгүй, зүгээр нэг дуугараад л байдаг, тийм юм байх юм, чөтгөр гэж.

Улаан толгой Бадамжавын түүх

Тэр манай шавийн урдхан залгаа, Жонон бэйлийн хошуу гэж, нэг тийм хошуу байх юм. Тэдний хошууны Улаан толгой Бадамжав гэж, Богдын Хүрээнд – Их Хүрээнд очиж, сургаал хийсэн, нэлээн сайн, номын сургаал нэлээн сайн номтой, тийм хүн байсан юм. Тэгээд тэр Бадамжав Хүрээнд байж байгаад нутагтаа харьж ирж. Тэгээд зун, тэрүүний нэг авга ахын нэг газар байх юм байна. Тэгээд тэр шинэ ирээд, тэр авга ахтайгаа уулзана гээд, нэг өглөө эртхэн (бас нэлээн зайтайхан газар юм байна, тэгээд) нэг морь барьж унаад, тэгээд л явж, тэр авга ахдаа.

Тэрний дунд нэг тал газар байх юм. Тэгээд тэр тал гатлаад, цаад талын ууланд нь гарч байж, тэр авга ахындаа очих. Тэгээд тэр талын зах руу ороод ирсэн, тал дундуур нэг морьтой хүн яваад, нэлээн давхиад ирж явна гэнэ. Тэгээд яваад ойртоод ирсэн, (тэр хоёр урд) нэг Дэмбэрэл Банди нэртэй хүн байсан, тэр хоёр ер нь багаасаа наадаж өссөн, хаа л уулзалдвал, Монголд тэгж нааддаг улс байдаг юм, хаа л уулзалдвал амар мэнд ч гэж тийм олон юм асуухгүй, зүгээр уулзаад л хоёулаа ноцолдоод л, тэгж байгаад тэгээд сүүлд нь, тэрнийгээ өнгөрснөөс хойно, сүүлээр амар мэндээ эрээд, үгээ ярьдаг, тийм байх юм. Тэр хоёр бол ердөө хаа уулзвал тэгж зодолдож, ноцолдоно, тийм. Тэгээд тэр Бадамжав нь нэлээн тэнхээтэй. Тэр Дэмбэрэл нь тэнхээ муутай, тийм хүн юм, урд.

Харсан, тэр мөн гэнэ ээ. Юу юугүй ойртоод ирж гэнэ. Бие биенээ хараад, бие биен рүүгээ инээж гэнэ. Инээчхээд л дороо, одоо, ноцолдох гээд хоёулаа бууж. Наад Бадамжав морио чөдөрлөчхөөд босоход тэр хэзээний морио чөдөрлөчихсөн, дээлийнхээ хормойг хавчуулчихсан, дэргэд нь ирээд зогсож байна гэнэ. “Чи юун бузгай шалав түргэн зантай болсон юм?” гээд л бариад авсан, хоёулаа ноцолдоод байсан, тэр урд бол тэр Бадамжав нь амархан унагачихдаг, тэгээд нэг унагачихвал баахан нухаж, гижигдэнэ үү яанав, тэгж байгаад тэгээд салдаг юм. Тэр ердөө хүч хүрэгдэхгүй гэнэ. Ноцолдоод ноцолдоод, ноцолдож их удаж гэнэ. Тэгж тэгэж даа, арайхийж нэг, тэр Бадамжав тэрнийг нэг унагаад л, тэгээд дараад авах гэтэл нэг жигтэйхэн нимгэхээн, доор юмгүй шиг болтол, тэгээд ухаангүй болчиж.

Тэгээд нэг сэрсэн, нэлээн оройхон, үдээс хойш болчихсон. Энэ болбол өглөө нэлээн эрт, Монгол газар болбол нэг бага үд гэж хэлэх юм даа, бараг нэг одоо нэг есөн цагийн баргийг хэлэх юм аа. Тэр нэг есөн цагийн бараг тэрүүнтэй уулзсан хүн, оройн нар болбол тэр уулын сүүдэр газар буусан гэж дээ, одоо мөн нэг оройн нар зуны цаг юм болохлоор, бараг бодвол бас нэг зургаан цаг шахуу болсон шахуу цаг байх юм аа, тэр. Тийм болсон байна гэнэ.

Үгүй энэ, хэчнээн чиг, юу болсноо ч мэдэхгүй. Одоо яваад тэр тал гатлаад, авга ахынд хүрэхэд баахан оройтож гэж.

“Үгүй байя аа. Үгүй өнөөх чинь яасан юм. Хүнийг унагачхаад яагаад энэ явчихдаг юм. Хүнд хэл өгөх гэж явсан юм бол уу” гэж. Ингэж бодсоноо, “Үгүй энэ хаашаа сонин юм. Яагаад тийм байдаг юм. Одоо харья даа” гэж. Тэгээд яваад хариад ирсэн, гэрийн улс “Үгүй чи яагаад эрт хүрээд ирэв?” (Тэр уг нь хоноод ирэх учиртай) “Яагаад ингээд өдөртөө буцаад хүрээд ирэв?” гэсэн, “Үгүй буцах юу байхав. Дэмбэрэл надтай дайралдаад ноцолдож байгаад, тэгээд бид хоёр ноцолдож байсан, тэгээд би сүүлд ухаангүй, муураад ойчсон. Харин тэр хаячхаад алга болчиж шүү” гэсэн, “Үгүй, юуны Дэмбэрэл бэ? Тэр чинь үхсэн юм. Үхээд нэлээн удсан” гэж. Тэгж хэлж байж. Тэгэхлээр түүний дараагаар тэр Бадамжав бас нэлээн өвдсөн гэнэ билээ.

Анчин Анжавын түүх

Тэр Ханхөхийд нутагтай, тэр Их Эржигиний хошууны Ан Ив гэж нэг гөрөөч хүн урд байж гэнэ. Тэр тэгээд Хорин бугатайн даваа гэж нэг даваа байдаг. Түүний ард байгаад, тэр давааны өвөрт, уулын өвөрт нь тэдний хийд хүрээ – сүм байх юм. Тэгээд тэндээ очих гээд шөнөөр мордоод явж. Эрт хүрэх хэрэгтэй.

Тэр нэг “Ум Мааний Бадмээ Хун” гэдгийг, хэл нь тийм байсан юм уу, яаж байсан юм даа, тэр нэг “Ум Маарий Бадмээ Хун, Заарий Бадмээ Хун” гэж уншдаг хүн байсан юм сан лээ. Аа тэгээд, тэр түүнийгээ үргэлж л “Маарий Бадмээ Хун, Заарий Бадмээ Хун” гэж уншдаг, ингэж уншиж явдаг хүн байсан юм. Тэгээд мөн түүнийг уншаад л явж .

Тэгж байтал, тэр даваа өгсөөд явж байтал эмээлий нь хойгуур нэг юм ирээд сундлаатхаж гэнэ. Тэгээд тэврээд авч гэнэ. Ингэхлээр энэ “Чи ямар юм?” гэж үзсэн, дуугарахгүй гэнэ. Тэгээд өнөөх чинь араас нь сундалчхаад л, тэврээд л явна гэнэ. Тэгэхлээр өнөөх чинь морин дээрээ мөн яваатайгаа бүсээ тайлаад, өнөөхийн нэлээн холоор гараа оруулаад, дэмий ч юм мэдэгдэх биш гэнэ. Гараа оруулаад холхноор татаад, одоо сайн, түүний сундалсан юмны цаагуур нь бүсэлж байгаа маягтай. Тэгээд бүслээд гайгүй чанга татсанд, жаалхан сулралтай болохлоор нь дахиж ахиулж чангалчхаад, тэр нэг хуучин суран бүстэй байх юм, тэр үеийн улс.

Тэгээд яваад л, явсаар байтал чиг юу юугүй үүр цайгаад, одоо нар гарах шахуу болоод ирж гэнэ. “Ан Жаав, чи намайг тавиад өгөөч” гээд л байна гэнэ. Тэр ч санаанд ч орсонгүй, мөн “Маарий Бадмээ Хун, Заарий Бадмээ Хун” гэж уншаад л, яваад л байж. Тэгээд л явсаар байтал юу юугүй л нар гарч. “Ан Жаав, нар гарах нь ээ. Чи намайг тавиад өгөөч. Би гуйя даа. Би хойно чамайг би сундлахаа байя аа. Чи намайг тавиад өгөөч, Ан Жаав!” гээд л гуйгаад л байна гэнэ. Тэр ч дуугүй л мөн тэгээд л яваад л байж. Явсаар байтал юу юугүй л нар гарч.

Нар гарахлаар одоо түүнээс хойш чимээгүй болчиж. Өнөөх сундалсан ч юм байхгүй. Өнөө бүсээ чангалсаар байтал нэлээн чанга болчиж. Тэгээд тэр “Ердөө энэ намайг, миний бүсэн дээр магад бүслэгдэж, энэ юу байдаг юм бол доо? Тэгж ингэж Хүрээн дээр очиж байж л нэг үзүүлье дээ”

Тэгээд цаашханаа явж байсан, нэг хүн дайралдаж. Цаанаас гарч ирж яваа хүн, өглөө, хүн яваад дайралдаж. “Энэ ер юм үздэг юм бол уу, үгүй юм бол уу” гээд дэргэдүүр нь гараад, зөрөөд өнгөрч. Тэгээд өмнө нэг сайн таньдаг ч байсан юм уу, таньдаггүй ч байсан юм уу, тэгээд өнгөрөхлөөр нь энэ үздэггүй бол уу, тэр ч юм хэлэх биш гэнэ. Тэгэхлээр нь “энэ юм байна уу үгүй юу” гэж бодохлоороо тэрнээс нэг үг асууж гэнэ. “Чи хаачиж явна” энэ тэр гэж нэг үг асуусан, тэгэхлээр тэр нэг хэрэгтэй юм асуух дээр тэр жаалхан өнгөрөөд л ард нь гарчихсан юм болохлоор бас эргэж хараад тэрүүнд үг хэлэх гэж. Тэгж харчхаад “Үгүй чи нэг сүүжний яс юүх гэж бүсэлсэн юм?”

“Аа, сүүжний яс байна уу?”

“Нэг сүүжний яс л чи бүсэлсэн байна шүү дээ”. Ингэж хэлж гэнэ.

“Аа би зүгээр бүсэлсэн юм аа”

Тэгээд тэр ч цаашаа явж, наадах ч наашаа явж. Бас нэг хүн дайралдаж. “Энэ бас үздэг бол уу, үгүй бол уу”. Тэр хүнээс асууж.

“Миний энэ ар бүсэнд ямар юм байна? Чи үзээч!”.

Өнөөх чинь одоо “Үгүй нэг, сүүжний яс байна шүү дээ”.

Тэгэхлээр нь өнөөх чинь “Өө энэ юм байна шүү дээ”

Тэгээд өнөөх чинь жаалхан явж байгаад тэгээд нэг үхрийн хэвтэр газар дайралдахлаар буугаад бүсээ тайлсан, нэг сүүжний яс газар ойчлоо гэнэ. Өнөөхийг нь аваад аргал овоолж байгаад түлчхээд явчиж гэнэ. Тэр нэг чөтгөр заримдаа тэгээд л сүүжний яс энэ тэрд оршсон чөтгөр байдаг гэж хэлдэг үг байдаг юм аа.

Эш авсан бүтээл

[1] altaist.org сайтад хэвлэгдсэн Широ Хатторигийн намтраас авав.

[2] Мягмарын Саруул-Эрдэнэ, “Дилова хутагтын захидлууд”, Сэлэнгэпресс, 2022, 64-р тал

[3] Analecta Mongolica, Mongolia Society, 1972, pages 101-114

М.Саруул-Эрдэнэ /baabar.mn

Баян айлын эрх залуу ядуу иргэдийнхээ зовлонгоор тохуурхав!

0

Нэг хэсэг нь амьжиргааны хэдэн малаа цас, зуданд алдан уйлж суухад нөгөө хэсэг нь уул, уурхайгаас олсон хөрөнгөөрөө улс төрийн намууд худалдан авч баярхаж байна. Нийгэм дэх баян ядуугийн ялгаа улам томорсоор өдгөө нийт олонхын насаараа хөдөлмөрлөөд олж чадахгүй хөрөнгө цөөн хэдхэн гэр бүлийн цүнхэнд явж байдаг нь бодит үнэн, болсон явдал. Жишээ нь, жилийн өмнө “МАК” компанийн өв залгамжлагч Н.Цэнгүүн 600 мянган еврогийн буюу хоёр тэрбум төгрөгийн үнэт эдлэлээ цүнхнээсээ алдсан гэх дуулиан олныг алмайруулж байв. Ийм мөнгөөр 500 хүүхдийг сургах сургууль барьж болно. Тийм мөнгө зөвхөн банкинд байдаг л гэж дийлэнх олонх нь бодож ирсэн.

Монголд, байгалийн баялаг цөөн хэдэн гэр бүлийн өмч болсоор ирсэн. Хэн мэдээлэлд ойр байсан нь, хэн эрх мэдэлтнүүдтэй найз явсан нь байгалийн баялгийг өмчилж, жирийн ард түмэн тэндээс ашиг хүртэж байсан нь үгүй.

Shilen.gov.mn сайтад мэдээлснээр 6.1 сая га газарт ашигт малтмалын лиценз олгогдсон аж. Үүнээс 4.3 сая га газарт газарт хайгуулын 885 лиценз, 1.8 сая га газарт ашиглалтын 1713 лиценз байдаг агаад хамгийн олон лиценз эзэмшдэг 15 компанийн нэг “Монголын алт” компани. Тус компанийн нэр дээр 22 лиценз байдаг гэх мэдээлэл бий.  Монголд 22 лиценз эзэмших нь бүү хэл 0.07 га газраа өмчилж авсан иргэд цөөн. Гэтэл төрийн тусгай хамгаалалттай газар хэдэн арван га-г өмчлөөд авсан хэдхэн гэр бүлийн нэг нь мөн л “МАК”-ийнхан. Тэд Богд уулын дархан цаазат газар буюу Кувейтын аманд 22.83 га газар эзэмшсэн гэх мэдээлэл мөн ил тод болсон.

Үндсэндээ, төрийн тусгай хамгаалалттай газар жирийн иргэд газар худалдаж авч чадахгүй. Мөнгөтэй, нөлөөтэй, арын хаалгатай, албан тушаалтай хүмүүс л иргэдийн бүхий л боломжийн урдуур дайрдаг нь энэ мэтээр ил цагаандаа гарсан. Өнөөдөр Монголын төр “МАК”-ын өв залгамжлагч Н.Номтойбаярын хэлснээр “маниулдах” дээрээ тулсан нь үнэн гэвэл түүнд тэдний гэр бүл ч бас буруутай.  Үнэндээ, өнөөдрийн эд хөрөнгө, эрх ямба тэд шударга хөдөлмөрөөрөө олсон гэвэл хүүхэд ч түүнд итгэхгүй. Эцгийнхээ цуглуулсан хөрөнгөөр улс төрийн намуудыг худалдан авснаараа улстөрч бас болчихгүй.

Тэр тусмаа УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаярын хэлснээр “төр засгийн хөгжил аж ахуйн ажил эрхэлдэг ард иргэдээ “ЗИЛ-131” дээр гацаачихсан”-д “МАК” компани ч бас буруутай. Өнгөрсөн 30 жилд Монголын баялгийг өөд, уруугүй тоносон нөхдүүд өнөөдөр гэнэт л энхийг цагаан тагтаа болцгоон, улс төр хийж байгаагийн ашиг сонирхол нь ард түмний эрх ашиг уу, албан тушаалын амбиц уу.

Монголын ард түмний өмчийг булаан авчхаад бусдыг ядуу, зүдүү, боловсролгүй, тэнэгээр нь дуудах нь үнэндээ шударга бус юм. Уул уурхайгаас жилдээ нэг сая ам.доллар олдог айлын хүүхэд амьжиргааны хэдэн малаа цас, зуданд алдан уйлж суугаа ард иргэдийн зовлонг ойлгох уу?!

Богдын “бошго” гэж юу вэ?

0

YIII Богд гэгээн жирийн хүн биш байсан гэдгийг олон судлаачид дүгнэн хэлэлцдэг. Ирээдүйг урьдчилан харна гэдэг нь маш их мэргэн ухаан байхаас гадна тухайн хүний эрдэм чадлыг илтгэж байгаа явдал юм.

Нострадамус ирээдүйг зөгнөн хэлсэн боловч цаг хугацаа, орон зай нь тодорхойгүй байсан ба хэрхэн урьдчилан сэргийлэх талаар хэлж өгөөгүй аж.

Нийт 23 бошго айлдвар байдгийг Монголчууд ерөнхийдөө сайн мэддэггүй байна. Тэдгээрээс 13 нь YIII Богд гэгээний ирээдүйн талаар зөгнөн хэлсэн бошго юм.

Таван цөвүүн цаг ирэх тухай бошго айлдсан байдаг.

Тэрбээр “Таван цөвүүн цаг ирэх үед миний гэрээслэлийг та бүхэн санаарай, даган мөрдөөрэй, тэр үед өөрсдийгөө ингэж авраарай” хэмээн гэрээсэлжээ.

Таван цөвүүн гэдэг нь юу вэ?

Амьтан цөвтөх: Амьтадын бие багасах, хийж буй ажил үйл нь муу юманд өртөх, биеийн тамир тэнхээ хомсдох, залхуу нь ихдэх, оюун нь мунхрах, наснаасаа эрт хөгшрөх, сэтгэл нь их омогтой болох, эцэг эх, садан төрөлтэйгөө таарахаа байх, хувраг хүмүүс нь бурхан номондоо сүсэглэх дургүй болж худлаа дүр эсгэх цаг болохыг “амьтан цөвтөх цаг муу цаг” хэмээжээ.

Сэтгэлийн гэмээр цөвтөх: Хүсэл тачаалд умбах, мунхаг уур хилэнд автах, омог бардам зан түргэдэх цаг болохыг нисваанисаар цөвтөх буюу “сэтгэлийн гэмээр цөвтөх муу цаг” хэмээжээ.

Нас цөвтөх: Амархан үхэх, зарим нь төрөөд үхэх, ихэнх нь нас залуудаа цаг бусаар нас нь барагдаж үхэх цаг ирэхийг “нас цөвтөх муу цаг” хэмээжээ.

Үзэл цөвтөх: Зөв юманд итгэхээ болиод эргэлзэж тээнэгэлзэх нь олшрох, бүгдийг худал гэж санах, эрдэм ном заасан багш дээдэс, эцэг эхийнхээ ачийг мэдэхээ болих, өргөн хүндэтгэх нь байтугай басамжлан шоолох, бусдыг зодож нүдэх, зөв юмнаас зугтааж муу юманд автагдах, сайныг муу, мууг зөв гэж эндүүрэх цаг ирэхийг “үзэл цөвтөх муу цаг” хэмээжээ.

Цаг цөвтөх: Хүний нас улам улам ахар болохын цагт 4 цагийн эх адаг солигдоно гэдэг. Урьд цагт хүн 8 түм насалдаг байсан. 60 жил тутамд нэг нэгээр хорогдсоор байгаад хүнийг 100 насалдаг болох үед Бурхан багш хорвоо ертөнцөд мэндэлсэн гэдэг. Бурхан багш 2500, 2600 жилийн өмнө ертөнцөд ирсэн гэвэл одоо хүний нас 50 жил рүү дөхөж явна. Үүнээс цааш хүний нас 10 хүртэл богиносно. Түүний дараагаас жаран жарнаар нас нь эргэж нэмэгдсээр 8 түм хүрэхэд Майдар бурхан залран ирнэ хэмээдэг. 4 цагийн эх адаг солигдоно гэдэг нь зун нь хавар мэт, өвөл нь намар мэт, намар нь зун мэт болох, хур ус цагтаа орохгүй, салхи хийгээд цас мөндөр хяруу ихдэх, ган турхан ихсэх, цэргийн хямрал ирэх, төрөл бүрийн өвчин зовлон хур мэт буух цагийг “цаг цөвтөх муу цаг” хэмээжээ.

Монголчуудын хувьд цөвүүн цаг гэдэг нь 1532 он буюу хүний нас 60 байх үед эхэлсэн гэдэг. Энэ бол Монголын Тогоонтөмөр хаан Бээжингээс хөөгдсөнөөс хоёр жарны дараа буюу 120 жилийн дараагаас монголчууд маш их хямарч эхэлсэн байдаг. Улмаар 2013 оноос цаг үе улам цөвүүднэ гэж айлдсан.

Манай эриний YIII зууны үед амьдарч байсан Энэтхэгийн том бандида ловон Бадамжунай ингэж зөгнөсөн байдаг. …”Хийд сүмийн эд таваарт хомголзож, гурван шүтээнийг хулгайлж үнэлж худалдана. Эхнэрүүд нялх үрээ алах цаг. Хүн бүхний зүрхэнд нэжгээд чөтгөр орох, үүний шинж нь биедээ элдэв хувцас хунарыг олон хэлбэр маяг оруулж өмсөнө. Тойн нар хээнцэрлэж санваартаа эзэн болохгүй. Шямнуус (эмэгтэй лам) нар толинд царайгаа үзэж будаж шунхадна. Эгэл төрөлхтөн ном номлоно. Засалч нар худал авшиг өгнө. Мэхлэгч нар их бясалгагч болж хуурна. Хурц хэлтэн хурдан амтныг цэцэнд тооцно. Эгэл хар хүн хувцас өмсөж тойны дүр барина. Тойн нь ердийн хувцас өмсөж эхэлнэ. Эмс нь өөрийн эрээсээ үл айна, өглөг өгсөн эрийг шүтнэ. Нэг эм есөн эрийн хойноос гүйнэ. Эр нөхрөө захирах, эцэг эхээ үл хүндлэх, бурхны дүрийг үзэвч бишрэхгүй, будаг шунхтай хайрцагандаа үлэмж баясна. Хүүхдүүдэд тийрэн чөтгөр шунан орсноор ном заахад үг сонсохгүй, бие нь бага хэрнээ үг нь том, ахмад хүмүүсийг үг хэлэхэд өмнөөс нь хэдэрлэнэ, босоо шээж, явж байгаад идэж ууна. Ажилд зарвал өвчин туссан мэт, өөрийн дураар тоглохдоо тийрэн мэт. Хов живийн үгэнд дуртай, түүнийг дамжуулахдаа авъяастай. Эцэг эхийн өгсөн өмчийг бараад гуйранч болно. Наадамд баясах нь ихдээд эцэг эхээсээ айхгүй. Муу үйл явдлаа өөрөө хүртэл мэдэхгүй. Тариа үр жимс, хүнсний бүх зүйл үндсэндээ хор болно”… хэмээн бошголжээ.

Эдүгээ хулгай ороогүй хүрээ сүм хийд алга. Хэвлий дэх үрээ хороогоогүй эмэгтэй хүн ховор болсон. Гэлэнмаа нарын байдаг сүм хийдэд ороход будаж шунхадсан хүүхнүүд хонх дамар начигнуулаад сууж байна. Бясалгагч болсон хүн худлаа ярьж хүмүүсийн толгойг эргүүлээд сууж байна. Дурын хүн лам хуврагын хувцас өмсөж хөдөө гадаа тэнэж, лам нар хурлаа тарангуут хар хувцас өмсөж, хар нүдний шил зүүж аваад гадуур давхилдаж байна. Эдүгээ цагт хүнсний аюулгүй байдал маш их түгшээж байна. Жимс ногоог муутгахгүй гэж төрөл бүрийн бодис түрхээд, тарьж ургуулж байна гээд төрөл бүрийн химийн бодис хэрэглээд, тэдгээр хор шингэсэн хүнсээр дамжин хүмүүс хорт хавдар гэх мэт төрөл бүрийн өвчинд нэрвэгдэж байна.

YIII Богдын ирээдүйг зөгнөж хэлсэн 13 бошгууд дотроос өнөөдөр хэр биелсэн байна вэ? Ирээдүйд биелэх ямар бошгууд байна вэ?

“…Төмөр хулгана жилээс усан бичин жил хүртэл Халх Монголын хойд зүгээс хүн дүрстэй адгуусны байдалтай янз янзын шар нүүртэй Са.., На.., Я.., Э.. хэмээх нэртэй хүмүүс ирж Монголын дотоод цогт эрдэнийг булааж авна. Энэ үед лам хүн хар хүний боол болно, лам хүн цэрэгт мордоно, ядуу гуйланч нь түшмэл болно, ноёдууд нохой мэт болно, хутагт гэгээнтнүүд хар хүний боол болно, хууль байвч дагах хүнгүй, ном байвч унших хүнгүй болно, хүрээ хийд балгас болно, Монголын төр шашин нэрийн төдий болно” хэмээн айлджээ.

Энэ бол 1900-1992 оны үйл явдлыг урьдчилан хэлсэн байдаг. Хүмүүсийн нэр нь хүртэл таарах бөгөөд хойд зүгээс ирсэн шар нүүртэн гэж оросуудыг хэлсэн аж. Монголчууд овог язгуураа мартаж, цуутай эрдэмтэн хуврагуудаа толгой дараалан хядаж, ядуу гуйлгачин байсан хүмүүс төр барьж, язгуур угсаатай ноёдууд нь нохой мэт дорд үзэгдсэн. Өвөг дээдсээс шүтэгдэн ирсэн бүх оюуны үнэт эрдэнэ болсон ном судар, бурхан тахилыг үнсэн товрог болгосон. Монгол хэлний үгсийн сангийн гуравны хоёрыг алдсан.

“… Дайсан нь садангаар солигдох, сайн муу солигдох, ноён албат, түшмэл зарц солигдох, ярих үг ба чихний сонсгол бүгд солигдох, чимэг хэрэгсэл ба хувцас идээ бүгд солигдох, идээ эд хурааж нөөцлөгдөх бүгд солигдох, нүгэлт баатарлаг зандалчныг магтан хүндэтгэх болно”… хэмээсэн.

Монголыг устгах санаа агуулсан коментерний дайснуудыг садан төрөл гэж эндүүрсэн, өөрийн садангаа дайсан гэж үзэж монгол ах дүү нар, маш олон сэхээтнүүдээ алж, Сталин, Чойбалсанг тахин шүтсэн. Оросыг дагаж идэх уух, өмсөх зүүх, бичиг соёлоо хүртэл сольсон.

“…Хулгана, нохой, тахиа, гахай, илжигний мах битгий ид. Хэрэв идвэл бузарлагдана. 3-р сард тахианы өндгийг хоолонд бүү хий. Орос хятадын хор хүрнэ”… хэмээжээ. Өнөөдөр тахиа шувуу, гахайны махнаас ч өвчин гарч байна. Монголчууд хулгана, нохой, илжигний мах иддэггүй нь зол болж байна. Зарим хүн биед сайн гээд чоно адгуусны махыг түүхийгээр нь идэж байна. Байгаль дэлхий ийм хэцүү болчихсон үед уг амьтанд үүссэн өвчин хүнд шууд халдах аюултай.

“… Төрийн ноёд эв эвдэрч хуулийг буруу барина. Дээрэмчин хулгайчдаас ноёд түшмэл болж төрийн эрхийг барина. Гадаад дотоод хэрэг эрхэлсэн түшмэд, зарлиг зөвшөөрөл олгогч нар нь төрийн хэргийг салхин адил задруулах, гадагшлуулах, үл нууцлах нь цус сүүтэй холилдсон мэт булингартан ялгаж салгахын аргагүйд хүрч учраа олохоо болино. Яамдын түшмэд нар таслан шийдэх, засаглан цаазлах хүрээнүүдийг огцроон, олон хүнийг халж сольсноос болоод хүний аймаг тоглоом наадмын газар мэт болно. Тэр цагт дор нь байгаа түшмэдийн хахуульд дээдчүүл нь хөнөөгдөнө. Түшмэд нь яам тамгын газрын эдийг хөнөөнө. Ёс цааз, ичгүүр сонжуурыг алдсаны харгайгаар хүмүүс эрхтэний хэлснийг сонсохгүй. Эрхтэнгүүд нь яам тамгынхаа газрын үгийг сонсохоо болино. Засаг захиргаа баригчид нь түшмэдийнхээ хэлийг сонсохгүй. Энэ мэт журам бүр хувьсан солигдож одсоноос хамаг юмны журам шүтэн барилдлага самууран одно. Тэр цагт сайн хүн нь нөгөөдөө дайсан болно. Хамаг хот орныг хулгайч худалч этгээд эзлээд, гадныханд толгойгоо мэдүүлж, гадаадын эзэнт хүн хавь ойр улсыг эзлэхийг хичээнэ. Тийм цаг ирвээс Маанийн ёдор буюу Хийморийн дарцагийг байгуулах хэрэгтэй. Хар зүгийн тарнийн ном эрхэлдэг бөө сангасуудыг шүтвээс үхээрийн бузар болно. Түүнийг хойно мэдэвч тус үгүй.

Ар халхын иргэд минь ээ, та нарын тамхины утаа огторгуйн наран сарны гэрлийг бүрхэж байна. Уусан архи чинь мөрөн далай мэт болж гаталж болохгүй болсон байна. Цөвүүн цагт цагаан тамхи үнэд хүрснээр алт мөнгөнөөс нүдээ өгч тэр тамхийг авч татах болно. Хятад Оросын элдэв тамхи гурван зоос хүрсэн ч хямд гэж бүү ав. Хэрвээ авбал Хятад Оросын хор хүрмүй. Олон янзын архи зуун зоос хүрэвч хямд гэж бүү бод. Ууж болохгүй. Хамаг газрын амьтан намайг гэж санаваас архи тамхийг тас хорих хэрэгтэй. Харин согтууруулах зүйлд эзлэгдвээс хэл ам болж, тангараг эвдэрч бузар буртаг явдалд холбогдох болно” …

… “Оймс гутлаа гаднаа бүү босго. Эм хүн хөнгөрч чадахгүй аюул, нярайлахдаа түүртэх ба хойтох нь бэрхшээх. Зуд турхан болж хүн хоосрохын зовлон үлэмж ихэснэ. Хөдөө гэрийн эзэд харчуул ихэнх нь муу явдалд орно. Гал ус ба дээрэм хулгайн аюул, ханиадны өвчин, хур цахилгаан гэнэт буух, мэсний аюул, салхи тэргүүтний аюул үлэмж олширно. Даалуу хөзөр, хөгжим наадам, найр хурим, архи уух тэргүүтэн гэм бүхэн тасралтгүй гарна. Хайнагийн дөрвөн хөл газар гишгэсэн мэт муу улсууд маш ихээр хуралдан чуулж худалдаа үйлдэх үеэр тоог шинээр зохиож толгой эргүүлэх цаг болно. Энэ цөвүүн цагт миний сургаал номонд эс орвоос тэнгэрийн дууны аюул, мэсийн аюул, нэртэй нэргүй гэнэтийн үхэл, галын аюул, салхины аюул, усны аюул гэх мэт олон зовлон учрах болно. Ямар нэгэн хүн үүнийг худал хэмээн санаж хэлвээс хамар амнаас нь цусан гарч үхмүй”… хэмээн сануулсан байна.  Энэхүү айлдвар нь эдүгээ цагт эмэгтэйчүүд нь хийсвэр хагалгаагаар төрөх нь ихсэж, ажилгүй архи ууж, авгай хүүхдээ дарамталсан харчуул олширч, хүмүүс баяр наадамд автан зугаа цэнгэл хөөж, үнэ хөөрөгдсөн толгой эргэм үнэ ханш, бараа товарын худалдаа наймаа хамаа замбараагүй явагдаж байгааг зөгнөн хэлсэн мэт.

Эдүгээ хүмүүс буян нүглээ ч мэдэхгүй, үхлээ ч мэдэхгүй, энэ биедээ тачаадсаар байгаад үхсэн хойноо сүнс нь тонилж чадахгүй газар усны эзэдтэй нөхөрлөөд энэ бүх цаг бусын юмнууд гарах нь байна. Хүмүүс өөрийн амьдралын тухай үнэн бодит зүйлээс хэтэрхий холдож, өөрийгөө мөнх гэж атгалан баримталж, хэзээ үхэхээ ч мэдэхгүй, хэд наслахаа ч мэдэхгүй, тэгсэн хэрнээ даахгүй нохой булуу хураана гэгчээр амьдарч, эд хөрөнгө хурааж авахын төлөө хязгааргүй тэмүүлдэг болсон байна.

Улаанбаатар хотын тухай ч нэлээд зүйлийг зөгнөн хэлсэн байна. “… Хойд энгэр нь хүүрээр дүүрнэ, хотгор газар нь шавраар дүүрээд, үлээгээд хийсэхгүй, үүрээд барахгүй их шавар оромжуудтай болно. Төмөр шоргоолж, төмөр аалзны шүлс хот хүрээг бүрхэнэ”.

… “Мэдэх мэдэхгүй өвчин тахал их гарна. Зуд турхан найман зүгт элбэгшинэ. Уул хөдөөгүй ус эзэлнэ. Дулаарлаас болоод далайн түвшин 3-4 метр нэмэгдэж ус эзэлнэ. Хуй салхин орон гэрийг унагана. Олон амьтан их дуугаар уйлан орилж, гашуун зовлонгоор энэлэн, амар амгалан бүгд үгүй үнэхээр бэрхтэй. Хүн амьтан гэнэт үхэх аюул олон гарна” … хэмээн айлдсан. Зөвхөн Монгол биш дэлхий дахиныг хамарсан үйл явдлыг хүртэл айлджээ. Дэлхий дээр 30 сая зүйлийн ургамал амьтан бүртгэгдсэн. Жил бүр хэдэн мянгаар тоологдох зүйлийн ургамал амьтан мөхөж байгааг эрдэмтэд тооцоолоод гаргачихсан. Дэлхийн хүчилтөрөгчийн том эх үүсвэр болсон халуун орны ширэнгэн ой 7.7сая км.кв талбайг эзэлдэг. Мөн далайн ногоон ургамлаас хүчилтөрөгч нөхөгддөг. Далайн ус бохирдсоноос ногоон замгууд нь үхжиж, ой ширэнгийг хүмүүс устгаснаас байгалийн хүчилтөрөгч багасч, бохир нөхцөлд амьдрах чадвартай ургамал амьтан бий болж, нүүрсхүчлийн хийн давхарга нарны гэрлийн халууныг гадагш гаргахгүйгээс болоод дэлхий маань хүлэмжийн байдалд орж Гималайн нурууны цас, хойд мөсөн далай хайлж байна. Ийм нөхцөлд далайн ерөнхий түвшин 5 метр нэмэгдэнэ хэмээн эрдэмтэд тооцоолсон. Тэгэхээр хуурай газрын хэдэн хувь усан дор орох вэ, хүмүүс хаашаа явах вэ гэдэг асуудал үүснэ.

“… Нар сарны гэрэл буурна. Огторгуй дор билэгт одон гараад сонсохуйяа муу үг яриа ярих, улс бүхэн дор зуд турхан дэлгэрэх, элдэв үхэл ихсэх, хүн идсэнээ хүртэл шингээхгүй болно” 2005 оны 1-р сарын 25-нд НАСА-аас сүүлийн 2 жилд манай дэлхий дээр ирж байгаа нарны гэрлийн хэмжээ буурч байгааг тооцоолон мэдээлсэн байдаг.

YIII Богд гэгээн олон зуун жилийн үйл явдлыг урьдчилан харж хэлж чадсан нь хамгийг айлдагчийн эрдэм чадал юм. Хамгийг болгоогч бол өнгөрсөн одоо ирээдүйг гарын алган дээр тавьсан будаа шиг айлддаг. Богд гэгээн өөр олон зүйлийг хэлсэн байдаг. Түүний дотор анхаарал татах нэгэн бошго бий. “… Шар луу жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд иргэн хятадаас Монгол орны ариун газарт хижиг хараал ирнэ. Тэр үед ард иргэдэд энэ насны хорлол болоод бас зуурдын төрлийг төөрүүлэх их хорлол үйлдэнэ. Ийм учраас хамаг амьтан сүсэг битгий алдаарай. Хэл ам зарга тэмцэл бүү үүсгэ. Тэр нь хоосон тэвшинд хураасан хуурай өвсөнд гал оруулсан мэт болно. Иргэн бүр гэрийн дөрвөн зүгт Манзушир бурхны алдрыг бичиж хийсгэ. Модон хулгана жилд Монгол орны нар шингэж харанхуй болно. Тэр цагт Хятад оронд нар ургана. Монгол оронд цэргийн хямралдаан болж хүн мал адгуусны хүүрийг овоолбоос уул мэт өндөр, цусан далай мэт болъюу. Тэр цагт Монгол оронд рид хувилгаантай лам залрах бөгөөд Монголын хойд зүгт Очирваанийн хувилгаан гарч, түүнтэй уулзсан бүхэн шамбалд хүрэх нь дамжиггүй. Ялангуяа Хятад Оросын зовлон гашуун болохын цагт Хятад Орос лугаа дэмий бүү зөрөлдөгтүн. Монголчууд эм хүн нь цагаан өмд, эр хүн нь хар өмд өмсөх хэрэгтэй. Гэнэт өвчин тахал тохиолдвоос цагаан үзмийг адислан буцалгаж ууваас түргэн эдгэнэ.  Энэ муу цагт эм засал үйлдэвч тус болохгүй.

Үйлдсэн арван хар нүгэл хийгээд хар улаан хараал чинь энэ цөвүүн цагт тоо томшгүй элдэв өвчин тахал болж буцаж ирнэ. Ийм учраас хараал зүхлийг аль болох багасгах хэрэгтэй. Түүний хүч чадлыг бууруулж амирлуулахын тулд Сундуй, найман мянгат буюу Жадамба, эхэд тонилгогч буюу Тарвачимбуу, Очироор огтлогч буюу Доржзодов, өлзий хутгын хурыг буулгагч буюу Дашчийрав, адиститын дээдийг хайрлагч буюу Жанлавцогзолмаа, зуун үсэгт буюу Эгжаа, Дарь эх, санасныг зөнд нь бүтээгч Цамбалхүндэв зэрэг номуудыг түм бумаар нь уншин залбирч байгтун” хэмээн захиж бошго айлджээ.

Богд гэгээн “Миний бошгыг цөвүүн цаг ирсэн үед олон хувилж тараа, сонсго. Миний бошгыг нэгэн удаа дуудахад нэг гэрт байдаг муу барцад бүхэн арилна. Хоёр удаа дуудвал хот газрын зовлон арилна” хэмээн ард түмнээ аврахаар өөрөө тангараг өргөн гэрээсэлсэн байна.

Хүний биеийн 70 хувь нь уснаас бүрддэг. Японы эрдэмтэн Масару Эмото аягатай усанд хараал хэлэхэд тэр ус тэр дороо үхжиж бүтэц нь эвдэрч байсан бол “баярлалаа” гэж хэлэхэд тэр ус талсжиж, улам рашаанлаг болж байсныг шинжлэх ухаанаар нотолсон. Тийм учраас 70 хувь нь усан биетэй хүмүүс биднийг “муу юм битгий бод, муу юм битгий хий” хэмээн сургаж, “бие мах бодио бүү эвд” хэмээн захисаар ирсэн нь жирийн нэг сургааль биш юм.