Хөгжилтэй хөөрхөн үйл явдлаар том жижиггүй хүмүүсийг хөгжөөн баясгадаг Бадам, Чагдар хоёрын хүүхэлдэйн киноны дуу оруулагч Янжмаа охины нагац өвөө Ц.Дондогтой хийсэн ярилцлагыг таалан соёрхоно уу. Ц.Дондог өдгөө тэтгэвэртээ гарсан Оросын Агаарын десантын цэргийн хошууч, Афганистаны дайны ахмад зүтгэлтэн, Бүх Оросын “Дайчин ах дүүс” олон нийтийн байгууллагын гишүүн юм.
-Мэнд амаар! Сайхан хаваржиж байна уу, та? Ажил амьдрал ая тухтай юу?
-Амар мэндээ, сайхан хаваржиж байна. Өчүүхэн намайг тоон ярилцлага хийж байгаад талархаж байна. Би Горноалтайск хотод ажилладаг. Одоогоор түр гэртээ Эрхүү хотод амарч байна.
-Таны хүргэн Эрдэнэ найруулагч таны талаар тун ч их бахархангуй ярих юм билээ. “Манай хадам аав зоригтой, дайчин, хичээнгүй хүн байдаг. Монгол гэхээр л сүйд болдог” гэсэн?
-Баярлалаа. Би Агын Хөвдүүд овогт хорь буриад хүн. Би одоо цагт, өнөөдрөөрөө амьдардаг. Өмнө нь болж байсан муу зүйлийн тухай боддоггүй. Үргэлж сайхан бодолтой, тэвчээртэй, хүнд болон өөртөө үнэнч, сэтгэлээрээ амьдардаг. Хэнээс ч, юунаас ч айдаггүй ч хүнд гэм хийчихвий гэж болгоомжилдог. Надад хангалттай эрч хүч, чадал чадвар бий. Миний хамгийн том баялаг бол гэр бүл, үр хүүхдүүд, мэдлэг боловсрол. Үр ач нартайгаа, ах дүүстэйгээ, цэргийн андууд, орос, монгол, хятад итгэлт нөхөдтэйгээ үргэлж холбоотой байхыг хичээдэг. Бурханы хайрласан өдөр бүрт азжаргалтай байгаадаа баярладаг. Монгол угсаатай гэдгээрээ хэзээ ч хаана ч бахархаж, таниулах үедээ таниулж, тэрсэлдэх үедээ тэрсэлдэж явлаа.
-Аргагүй цөс ихт буриад хөвүүн юм, та. Тийм ч учраас цэргийн хүн болсон байх. Та Монгол нутагт хэдэн удаа ирж байсан бэ?
-Би 1979 онд Новосибирскийн Цэргийн дээд командлалын сургуулийг төгсөж, 1980-1982 онд Афганистаны дайнд явж, ирээд Узбекистанд ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарсан. Би анх 1973 онд Зөвлөлтийн цэргийн бүрэлдэхүүнд Улаанбаатар орчим жил зургаан сарын хугацаатай байсан. Дараа нь 1992 онд мөн Улаанбаатарт ирж, Зөвлөлтийн сүүлчийн цэргийг гаргахад оролцсон. 2007 онд “Байкальские амазонки” авто клубын Монгол улсад хийж буй 3 дахь аялалд эхнэрийн хамт ирж Говь Гурван Сайхан, Даланзадгадаар аялж байлаа. Энэ талаар Монгол, Буриадын сонин хэвлэлд бичигдэж байсан. Манай худгий ч (Эрдэнэ найруулагчийн ээж) энэ шугамаар Монголд ирж байсан. Сүүлд 2012 онд очжээ.
-Та орос хэл мэддэг монгол хүнтэй оросоор ярихыг хүсдэггүй. Гэтэл хорь буриад аялга сартуул аялгыг бодвол халх хүн ойлгоход жаахан төвөгтэй. Сайн сонсвол жинхэнэ монгол хэл буриад хэлэнд байх шиг. Учир нь нэлээд үгс монгол бичгийн хэлээр байгааг ажиглалаа?
-Та зөв ажиглаж. Манай хуучны эрдэмтэд болох Ц.Жамсрано, Д.Ринчино нар “Бид монгол бичгээ алдвал буриадаа алдана. Модны үндэс хатвал мод хатна. Монгол манай үндэс” гэж дурьдаж байсан. Бид 1931 он хүртэл монгол бичигтэй байгаад энэ үеэс хойш латин, кирилл бичгээр солих явдал эхэлсэн. 1930-аад оны хэлмэгдүүлэлт, 1958 онд Н.С.Хрущёвын улаан харандаагаар улсынхаа нэрнээс “Монгол” гэдэг үгийг даруулснаар бидний хэл соёл, түүх замхрах үе харамсалтай нь эхэлжээ. Мөн түүхийн гурван зуугаад жилийн туршид орос үг их холилдсон. Нэг өгүүлбэрт бүх үг нь орос, зөвхөн дагавар, нөхцлийг монголоор залгаад ярихад буриадууд ойлгох жишээтэй. Энэ бол инээдэм биш ханиадам. Зарим буриад хүмүүс өөрсдийн хэлийг монголоос тэс ондоо, түрэг гаралтай гэж үздэг. Мэдээж би үүнээс болж нутаг нэгтнүүдтэйгээ маргалдана. “За, тийм бол тоо тоолж өгөөч” гэхэд таг болно. Бид нэгэн, хоёр, гурбан, дөрбөн, табан гэж л тоолдог. Маргалдаанаас болж би буриад түмэндээ дургүй хүн болно. Би дуугай байхгүй “Бид яагаад элэнц хуланцаа үгүйсгэж байна?!” гэж сөргөнө.
Зарим нөхөд “Чи монгол хүн, Монгол руугаа яваач” гэнэ. Хариулт бэлэн, “Миний төрж өссөн хайртай нутаг Буриад. Би Монголдоо очвол Байгал нуураа, нутаг орноо аваад явна!” гэж хэгжүүрхэнэ. Газар нутгийн байршил зэргээс шалтгаалж буриад хэл хэд хэдэн аялгатай ч бид эх хэлээрээ ярьвал хэн нь ч ойлгоно. Яагаад гэвэл, бидний бичиг соёл нэг байсан юм. Буриад хэл бол монгол хэлний умард аялга. Халх, буриад, халимаг, хамниган, захчин, үзэмчин, барга, дөрвөд, ойрад бид бүгд монгол үндэстэн. Биднийг нэгтгэж буй хэл, соёл, бичгээ өөрийгөө монгол гэж бодож байгаа хэнбугай ч ямар ч оронд амьдарч байсан сурч, эзэмшиж, нандигнах ёстой. Монгол бичиг бол монголчуудын түүх, соёл, бэлгэдэл, бахархал юм. Энэ хэлний асуудлыг монгол эрдэмтэд нотолж болох хэдий ч улс төрийн асуудал болж өргөжих байх. Монголчууд бид цөөхөн мөртлөө улам цөөн болох хэрэггүй. Одоо казак, татарууд Богд Чингис хааныг маань өөрийн болгох гэж өвчигнөж байна.
-Та ийм үзэл бодолтой хүн учраас босоо монгол бичгээ сурч, тийм үү?
-Бидний үед тавдугаар анги хүртлээ буриад сургуульд явж, аравдугаар ангиа орос сургуулиар төгсдөг байлаа. Намайг 16 настай байхад аавын минь ижий, эмээ минь надад монгол бичиг нууцаар зааж өгсөн юм. Морин дэл дээр ч тэмдэглэл хөтлөх боломжтой дэлхийд цорын ганц босоо монгол бичиг минь. Чаддаг бол Нобелийн шагнал өгмөөр.
-Одоо буриад сургууль байхгүй. Харин Бадам Чагдар хоёрын хүүхэлдэйн кино буриад зоныг нэлээд хөдөлгөөнд оруулж, юм бодогдуулсан байх. Ингэхэд, та гэр бүлээ бидэнд танилцуулаач?
-Тийм ээ, та бүхэн миний хүргэн, охин, зээг маш сайн танина. Би харин ингэж бурж байгаа нь зөв ч юмуу, буруу ч юмуу, бүү мэд (инээв). Манай гурав анх улсын ямар ч дэмжлэггүйгээр гэртээ суугаад л хүүхэлдэйн киногоо хийсэн. Одоо бол өөр хэрэг. Улс, ард олон дэмжиж байгаа. Нэн ялангуяа монгол ахан дүүс маань манай хүүхдүүдийг маш их дэмжиж, эрч хүч, урам зориг өгдөг. Энэ л сайхан шүү дээ. Манайх нэг хүү, хоёр охин, гурван ач, гурван зээ, нэг бяцхан зээнцэр охинтой. Хөвүүн Зоригт цэргийн хошууч, бага охин Жаргал П.И.Чайковскийн нэрэмжит Москвагийн улсын консерваторид дуурийн дуучнаар суралцдаг. Хүргэн минь цаг үеэ олсон маш зөв төсөл эхлүүлсэн. Элэг нэгтнээ сэрээж буй эерэг хандлагын нөлөөллийн үр ашгийг би таашгүй.
Дашрамд дурдахад, Бадам бол миний том ач хүү. Шагдар гэдэг нэрийг сартуул аялгад Чагдар гэдгээс улбаалж Эрдэнэ ийм нэрс өгсөн. Яагаад хоёр өөр аялгаар ярьдаг хөвүүд зохиолын баатар болсныг та бүхэн ойлгож байгаа байх. Эрдэнэ сартуул буриад, эхнэр нь хорь буриад. Ингэснээрээ ч хүүхдүүдэд хэл сурахад илүү өгөөжтэй. Хань бидэн хоёр миний ажил, Эрхүү, Улаан-Үдийн хооронд хэдэн хүүхдүүдийнхээ дунд эргэлдэж явна даа.
-Таны эхнэр ач нартайгаа зэрэгцээд чаргаар гулгаж байсан. Та бас хөгжилтэй, наргианч, сэргэлэн баавай шүү?
-(инээв) Хүн хөгшин, залуу байх нь зөвхөн өөрөөс нь шалтгаална. Хэрвээ өтөл насандаа тэнэглэмээр санагдаж байвал өөрийгөө азжаргалтай, залуу хүн байна гэж бод.
-Таныг илэрхийлэх нэг дайчин чанар гайхалтай. Та тэтгэвэрт гарсан хойноо хятад хэлийг бие даан үзэж, Өвөр Монголын жүжигчин Б.Баасанжавын тоглосон “Чингис хаан” олон ангит киног буриад хэлэнд буулгасан гэсэн. Энэ талаараа хуваалцаач?
-Баярлалаа, би эрхэм баян-эрдэм ном гэж бодож явдаг энгийн нэгэн. Би тэтгэвэртээ гарсан ч бие минь эрүүл саруул байгаа цагт санаанд багтсанааараа амьдралаас зулгааж л явна. Хятад хэл сурсанаар Хятадад олон удаа очиж, ажиллаж амьдарч байсан. Тэнд орчин үеийн байшин, нийтийн байр, үнэтэй ресторан, ажилчдын хоол, гудамжны хоол гээд бүгдийг мэдэрч, амсаж, хятад ертөнцийг жаахан таньсан. Өмнөд Хятад, Бээжинд монголтой холбоотой гэсэн музей болгоныг үзсэн. Болж өгвөл монголын түүхтэй хамаатай газар орноор аялаж, зугаалахыг хүсдэг. Одоо ч миний ажилд хятад хэл хэрэг болдог. Бямбын Ринчен гуай хар гэрт сууж байхад харгалзагч “Та ийм настай хүн эндээс гараад юу хийхэв?” Ринчен гуай “Бух хөгшрөхөөрөө мах болдог. Буриад хөгшрөхөөрөө хэлмэрч болдог” гэж. Би Ринчен гуайн хэлснээр бол зөв л явж байх шиг байна (инээв). Күнзийн нэгэн сургаалыг та бүхэнд сонирхуулъя. “Хүмүүс үхэхгүй юм шиг амьдраад, үхэх дөхөөд ирэхээр амьдраагүй юм шиг загнадаг.” Танд ямар санагдаж байна?
-Загнадаг гэдэг үг загнах гэсэн утгатай биш, тийм зан гаргадаг гэсэн үг гэдгийг залуу уншигчдад тайлбарлах ёстой байх. Мөн энэ асуултыг хоёулаа уншигчдад үлдээе.
-Тэгье, тэгье. Та бас айхтар байна шүү.
-Та өдөр болгон Күнзийн нэг сургаал цээжилж, Катюша дууг хятад хэл рүү орчуулж байгаагаа орхичихлоо шүү?
-Манай буриадууд үеэс үед “Нүгэл гавьяагүй явъя, аргаараа явъя” гэж хүүхдүүддээ сургасаар ирсэн. Байгалиас заяасан даруу монгол зангийн нэг хэлтэрхий юм болов уу. Жишээ болгоход, Буриадад Дэлхийн хоёрдугаар дайнд гавьяа байгуулсан жинхэнэ баатрууд олон байвч сайрхдаггүй байсан. Тува хүмүүс ч ялгаагүй. Намайг бага байхад тува, буриад хүмүүс нийтлэг монгол хэлээрээ харилцан ярьдаг байсан. Одоо нэг ч тува монгол хэл ойлгохгүй. Буриад бид ч онигор нүдтэй оросууд болж байна. Миний яриа хэлний мэргэжилтэн шиг хэл рүү орчихоод байх юм. Бүх монголчуудын голомт Монгол нутгаас холбогдож байгаа болохоор тэр юм уу. Та өршөөгөөрэй!
-Зүгээрээ, таны яриа маш сонирхолтой байна.
-Одоо миний ажиллаж буй Алтайн улсын ихэнх нь уугуул ойрадууд боловч төрөлх хэлээ үзэхээ больсон. Шалтгаан нь том гүрний жижиг ард түмэнд мөнгө хуваарилж ирсэнтэй холбоотой. Тэд хэл, аялгаа мартаж эхэлсэн. Олон монгол гарал угсаатан монгол бүх зүйлээс алсарч байна даа. Өвөр Монгол ч ялгаагүй. Гадаад хэл бол хэрэгцээ, эх хэл бол дархлаа.
Монголчууд: Монгол монголдоо муу, мод ярандаа муу.
Буриадууд: Монгол монголдоо муу, мод барьсан хүн нохойд муу.
Өвөр монголчууд: Монгол монголдоо муу, модон хүрз шаварт муу.
Монголчууд өвөр монголчуудыг муу хужаа, буриад бусад хүмүүсийг муу бага ястан гэх. Бид бие биедээ хүндэтгэлтэй, дотно байж бидний удам үргэлжилнэ. Бид бүгд адилхан хөх толботой монгол ахан дүүс. Эртнээс их гүрнүүдийн удирдагчид “Монголчуудыг нэгтгэж болохгүй, эс тэгвээс дахин Чингис хаан төрнө” гэж айдаг. Энд тэнд явж, элдвийг үзсэн хүний үгийг авах гээхийн ухаанаар хандаж ойлгоорой, эрхэм монголчууд минь.
-Би хувьдаа жинхэнэ буриад хүний сэтгэл зүрхийг таньж мэдлээ гэж бодож байна?
-Ийм бодолтой хүн ганц би бишээ. Монголоо гэсэн нууцхан сэтгэл олон буриад хүний элгэнд байдаг. Агын тосгондоо амьдарч буй миний багын найз зураач Гүрийн Равдан гэж хар залуугаасаа Монгол гэж хашгирч ирсэн сайхан буриад байна. Надаас илүү Монголдоо элэгтэй. Сайхан байна аа, хөх монголын үр сад газрын хол оршин суугаа ч хүсвэл сэтгэл зүрх нь хамт цохилж байна. Би яах вэ, миний хүүхдүүдийг дэмжихэд болно.
-Баярлалаа, тантай ярилцах тун таатай байлаа. Таны гэр бүлд хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе! Мөн хүн төрөлхтөн анх удаа сансарт ниссэний 60 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе!
-Маш их баярлалаа. Сансрыг эзэмшинэ гэдэг хүн төрөлхтний нэгэн агуу нээлт. Шинжлэх ухаан бол хөгжлийн гарц. Дэлхийд алдраа дуурсгах олон монгол эрдэмтэд төрөх болтугай!
М.Саруулсайхан